Werkpaard Chris Buys Ballot richtte het KNMI op

Na zijn bekroonde boeken over de Nobelprijswinnaars Kamerlingh Onnes en Lorentz komt de wetenschapshistoricus Dirk van Delft nu wederom met een uiterst degelijke en boeiende biografie. Ditmaal betreft het een iets mindere godheid uit de wetenschappelijke hemel, maar daarom niet minder interessant: Chris Buys Ballot (1817-1890).

Buys Ballot was een zondagskind die een enerverend leven leidde in een eeuw vol grote veranderingen in het onderwijs en de politiek-maatschappelijke verhoudingen. Hij bezat een ongeëvenaarde werkkracht, die hij liet zien op een groot aantal terreinen: in de wetenschap, in maatschappelijke en godsdienstige organisaties en als grootgrondbezitter in de bosbouw. Hij was de grondlegger van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) en groeide uit tot een van ’s werelds beroemdste meteorologen. Dat kwam vooral door zijn rol als aanjager van internationale samenwerking en zeker ook door de ontdekking van het verband tussen luchtdrukverdeling en wind, vastgelegd in de naar hem vernoemde wet. En wie kent die (vagelijk) niet?

Een rijke domineeszoon

Chris Buys Ballot werd op 16 november 1817 in het Zeeuwse plaatje Kloetinghe geboren als enig kind van een gefortuneerde dominee. Zijn vader was een vroom en rechtzinnig man, en had het geluk gehad tijdens zijn studie vriendschap te sluiten met een telg van de Rotterdamse bankiersfamilie Mees. Hij had via die connectie een flink kapitaal met (veelal Russische) aandelen kunnen opbouwen, waar zijn zoon zijn hele leven van zou profiteren. Het gezin kwam in Brakel aan de Waal terecht. Voor Chris betekende dit dat hij na de lagere school flink moest lopen naar het gymnasium (Latijnse school) in Zaltbommel, twaalf kilometer heen en ook weer terug over de dijk aan de rivier. Dat zal hem zeker geholpen hebben om uit te groeien tot een energieke man die moeilijk van ophouden wist.

De school telde niet meer dan vijf leerlingen die alle aandacht kregen van twee docenten (rector en conrector). Nieuw voor het gymnasium in die tijd was dat wiskunde een verplicht vak in het curriculum werd. Deze verplichting had flink wat protesten teweeggebracht. Het argument van de tegenstanders was dat wiskunde het afsteken van fraaie letterkundige betogen in de weg zou staan. De jonge Buys Ballot had daar weinig last van, want hij had een brede belangstelling. Toen hij zich in 1835 inschreef aan de Utrechtse hogeschool (die later universiteit werd) koos hij aanvankelijk voor de rechtenfaculteit, maar al snel verschoof zijn belangstelling naar de letteren. Daar kwam de domineeszoon steeds meer in de ban van de filosofisch georiënteerde wiskunde. Dat bracht hem ertoe de letterenstudie te combineren met wis- en natuurkunde. Die combinatie bleek na zijn kandidaatsexamen natuurkunde moeilijk vol te houden. Daarom ging hij zich uiteindelijk op doctoraalniveau helemaal op de exacte wetenschappen richten. In 1844 promoveerde hij magna cum laude bij de natuurkundeprofessor Rijk van Rees, die hij eerder had geassisteerd bij weerkundige waarnemingen op de Smeetoren en de Dom. Zijn proefschrift was in het Latijn, toen nog de universele taal van de universiteit, die daarna stelselmatig uit de academische wereld zou verdwijnen. De eenentwintig stellingen bij zijn proefschrift getuigden van zijn brede belangstelling, maar één sprong eruit: de aankondiging dat de meteorologie snel een wetenschap zou worden. Laat nu dat net het vakgebied worden waar Buys Ballot zijn meeste roem zou verwerven.

Actief binnen en buiten de academische wereld

Na zijn promotie bleef Buys Ballot gewoon verder studeren tot hij zich in 1845 meldde voor de vrijgevallen lectorspositie geologie en mineralogie. Voor de zekerheid deed hij het aanbod deze positie gratis te vervullen. Dat kon de hogeschool moeilijk weigeren. Twee jaar later werd hij hoogleraar wiskunde, ditmaal wel betaald. In 1867 ten slotte werd hij hoogleraar fysica. Niet elk vak beoefende hij met dezelfde passie. Voor de wiskunde kon hij bijvoorbeeld weinig hartstocht opbrengen. Dat was uiteindelijk wel het geval voor de meteorologie, die hij aanvankelijk slechts als een leuke ‘speelpop’ zag.

Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de meteorologische wet die hij na veel waarnemingen en cijferwerk ontwikkelde: ‘Staande met de rug naar de wind, bevindt het lagedrukgebied zich op het noordelijk halfrond links van de waarnemer en het hogedrukgebied rechts van hem.’ Zijn grootste verdienste is het KNMI, waarin hij eerst ook nogal wat eigen geld stopte voor het instituut een rijksinstelling werd met hem als hoofddirecteur. Bedoeling van dit instituut was om zoveel mogelijk weerkundige data te verzamelen, in eerste instantie uit Nederland en uiteindelijk uit de hele wereld. Met de vele gegevens kon hij de eerste pogingen tot ‘weersvoorspelling’ doen, waarvan zeevaarders en boeren profijt trokken. Door het benadrukken daarvan wist hij ook in 1852 de minister van Binnenlandse Zaken J.R. Thorbecke bij een kort bezoek in Utrecht te overtuigen van het nut van zijn werk. Die zegde hem financiële middelen toe voor de verbetering van het meteorologisch instituut, nieuw voor deze liberale minister die wars was van staatssteun voor kunst en wetenschap.

Zijn diplomatieke en organisatorische talenten kwamen de aimabele Buys Ballot ook buiten de academie van pas. Hij vervulde veel maatschappelijke posities, zoals een commissariaat bij de Utrechtse IJzergieterij, een bestuursfunctie bij de lokale zangvereniging en bij het Stedelijk Gymnasium. Als diepgelovig christen (zelfs bij zijn oratie over ‘het karakter der rede’ wees hij op de rol van God) zette hij zich vol energie in voor de Waalse Kerk. Op de Veluwe, bezat hij een enorm landgoed, waar hij in zijn ‘vrije tijd’ aan bosbouw deed. Toch gebruikte hij zijn fortuin niet alleen ten voordele van zichzelf. Toen een Nederlandse poolexpeditie op de noordelijke Karazee in het ijs kwam vast te zitten, schoot hij te hulp door zijn complete vermogen als onderpand in de waagschaal te stellen.

Een hardwerkend man met een beschouwende inslag

Het lot was Buys Ballot niet altijd even gunstig gezind. Zijn huwelijksleven startte met grote tegenslagen. Zijn eerste vrouw stierf vlak na de geboorte van hun tweede kind en vrijwel tezelfdertijd stierf ook hun eerste kind, nog maar anderhalf jaar oud. Hij bleef over met een zoontje van zeventien dagen, die zijn eerste levensjaren elders doorbracht. Over zijn gevoelens in deze loodzware tijd weten we maar weinig, behalve dat hij keihard bleef doorwerken. Na vijf jaar hertrouwde Buys Ballot en kreeg hij samen met zijn vrouw nog eens twee zonen en twee dochters.

Op wetenschappelijk gebied ondervond hij soms ook de nodige teleurstellingen en tegenwerking. Toen hij hoogleraar in de natuurkunde werd, ontwikkelde hij een materietheorie. Die was echter zo afwijkend van de inzichten die op dat moment gangbaar waren, dat hij het advies kreeg om er niet over te publiceren. Binnen het KNMI botste hij regelmatig met een van zijn directeuren onder hem, die als hoge marineofficier moeilijk aan zijn gezag kon wennen. Deze werd uiteindelijk door de minister van Marine ontslagen. Ook op internationaal gebied liep niet alles op rolletjes. Hij streefde met andere meteorologen in de wereld naar een zo groot mogelijk netwerk van waarnemingsstations. Daar gooiden de internationale verhoudingen soms roet in het eten, zoals de Frans-Duitse oorlog van 1870 tot 1871, die eindigde met een overwinning van de Duitsers. Daardoor wilden de Fransen lange tijd niet meer meedoen als er ook Duitsers bij betrokken waren. Zijn pogingen om tot een standaardisering van de codes voor weergegevens en van richtlijnen voor de waarnemingen te komen, gingen ook met horten en stoten. Niet alle landen zagen direct wat in zijn voorgestelde methode.

Hoewel de Utrechtse hogeschool/universiteit blij was met Buys Ballot vanwege zijn financiële bijdragen en zijn wereldfaam in de meteorologie, waren de studenten niet altijd even tevreden over hem. Zijn colleges waren over het algemeen saai en het was ook duidelijk dat hij zijn meeste energie stak in zijn werk voor het KNMI. Wetenschappelijke publicaties op het gebied van wiskunde en natuurkunde moeten we met een lantaarntje zoeken. Daarom steekt hij wat zwakjes af tegenover wetenschappers als Kamerlingh Onnes en Van der Waals. Hij had talenten bij de vleet en bezat een enorme werkkracht. Hij was echter niet zoals zij in de wieg gelegd voor laboratoriumarbeid. Hij had veeleer een wijsgerig beschouwende aard. Daarin was hij meer een product van het hoger onderwijs aan het begin van de negentiende eeuw dan aan het einde toen er ‘gouden tijden’ aanbraken voor de bètawetenschappen met de introductie van de hbs: van de eerste tien Nederlandse Nobelprijswinnaars waren er negen hbs’er. Een feitje dat Van Delft met genoegen niet nalaat te vermelden.

Wederom is Van Delft erin geslaagd om een heel heldere biografie af te leveren over een veelzijdige wetenschapper en bescheiden man. Zijn boek is tegelijk een kroniek van belangrijke verschuivingen in het hoger onderwijs in de negentiende eeuw en van de betekenis van wetenschappelijke kennis voor de maatschappij. Buys Ballot, de hoofdfiguur in deze biografie, heeft met het KNMI een monumentale instelling nagelaten, die momenteel van grote waarde is voor de klimaatdiscussie op basis van feiten.

Weer en wind. De man achter de wet van Buys Ballot
Dirk van Delft
Prometheus
ISBN  hardcover 9789044657258
ISBN E-book 9789044657265
Verschenen in november 2024

Bestelinformatie