Jevgeni Prigozjin – van kruimeldief tot redder van Rusland

Downfall, de titel van deze biografie van Jevgeni Prigozjin, verwijst niet alleen naar de opkomst en neergang van deze warlord van het Wagner-huurlingenleger, die vorig jaar na een mislukte muiterij tegen Moskou omkwam bij een dubieus vliegtuigongeluk. Het boek heeft ook de ambitie te laten zien hoe Poetins regime zijn eigen graf graaft, hoewel de auteurs vinden dat het tegenwoordig “excruciatingly difficult is to imagine Russia’s future, leading some to throw up their hands in desperation and assume it doesn’t have one at all. They are wrong, of course: every country has a future.”

De manieren waarop president Poetin en zijn getrouwen zichzelf in de voet schieten, zijn niet alleen variaties op het eeuwig terugkerende verhaal van de dictator die op het moment dat hij een rebellie moet neerslaan, ontdekt dat zijn familie de wapendepots heeft leeggeroofd en de spullen ter zelfverrijking heeft verkocht. Ook dat gebeurt in Rusland – militairen klagen per mobiel over onbruikbare wapens en munitietekorten – maar de biografen Anna Arutunyan en Mark Galeotti vertellen een fascinerend verhaal over andere factoren, nadat ze eerst zelf hadden getwijfeld of ze aan zo’n Russisch parvenu als Pirgozjin wel een biografie moesten wijden.

Gedetailleerd vertellen kunnen ze goed, dankzij hun netwerk aan contacten en toegang tot alle mogelijke Russischtalige bronnen, inclusief gelekte lijsten van telefoongesprekken tussen VIPs. Het is denk ik ook de eerste biografie van een Russische topspeler waarin de belangwekkendste ‘conversaties’ tussen vrienden en vijanden zich voornamelijk via televisie en sociale media hebben afgespeeld, zoals Prigozjins tirades tegen generaals in Moskou en zijn kritiek op ‘grootvader’ (Poetin).

Hoe doe je dat, jezelf ondermijnen? Het was duidelijk verstandig van Poetin als president om vanaf 1999 op de korte termijn vroegere jeugdvrienden en oude collega’s uit de Sovjettijd op hoge posten te benoemen, want je kent hen en ze zijn dankbaar en loyaal, maar wanneer later stevige kritiek op beleid van Poetin gewenst zou zijn, houden deze mannen hun mond, ook trouwens wanneer de nieuwe tsaar, heel typisch voor hem, noodzakelijke besluiten blijft uitstellen omdat hij de verantwoordelijkheid voor miskleunen niet wil nemen. Het lijkt allemaal volkomen logisch als je niet weet of je onder een nieuwe president je baan, macht, geld en privileges zult behouden, want een nieuwe sterke man zal zijn eigen vrienden meebrengen. Bovendien is door alle repressie de gemakkelijkste, minst bloedige en snelste weg om van president te veranderen – democratische verkiezingen – voorlopig afgesneden.

Het privatiseren van dure overheidstaken, zoals de bevoorrading van het leger met voedsel en de levering van schoolmaaltijden, dat mag natuurlijk best – het Westen doet het ook – maar Prigozjin voelde zich zo beschermd door omgekochte generaals en wareninspecteurs dat honderden studenten met voedselvergiftiging in het ziekenhuis belandden en militairen selfies met een berg rottend voedsel verstuurden, wat allemaal breed uitgemeten werd op sociale media en zelfs in pro-Kremlin kranten. Ook in Rusland kun je niet eindeloos sjoemelen en toch een goede reputatie behouden. Prigozjin zag dat anders. Jaren later zou hij alsnog wraak nemen op de media in Rusland die hem ‘belasterd’ hadden.

Prigozjin heeft altijd gesmacht naar erkenning van zijn verdiensten door Poetin zelf, naar echte vriendschap als gegoede criminelen onder elkaar, maar helaas, als je ermee akkoord gaat voor hem in Oekraïne, Syrië en Afrikaanse landen een geheim privélegertje te ontwikkelen, zodat Moskou in noodgeval kan ontkennen ook maar iets met onaangename wapenfeiten te maken te hebben, dan moet je accepteren dat Poetin niet met jou samen gezien wil worden, ook niet bij zijn exclusieve ijshockey-feestjes, en dat zijn generaals in Oekraïne successen claimen waarvoor jij en je Wagner-troepen hebben gezorgd.

Dat is de boodschap van de biografen, kortom: je kunt onder een corrupt, verrot en crimineel regime niet alles hebben en het zal aan zijn eigen tegenstellingen en onhandelbare problemen te gronde gaan. De downfall van Prigozjin is slechts een begin.

Dure life style

Jevgeni Viktorovitsj Prigozjin, Zhenya voor zijn vrienden, werd in 1961 in een typisch middenklassegezin geboren, toen geen vetpot maar zeker zonder honger. Zijn moeder Violetta werkte als arts in een ziekenhuis, zijn joodse vader Viktor stierf jong en zijn moeder hertrouwde met een skileraar die behulpzaam was om Zhenya op een middelbare sportschool voor kinderen uit de elite geplaatst te krijgen. Maar na zijn eindexamen in 1977 kreeg de atletische en belezen Zhenya de verkeerde vriendjes. Misschien liep hij een kans mis om aan een topuniversiteit te studeren, omdat er destijds quota golden voor joodse kinderen. De biografen betwijfelen of hij de discipline voor een universitaire studie had kunnen opbrengen. Zij denken dat het toch vooral zijn verlangen naar ostentatieve rijkdom was die hem op het verkeerde pad bracht, nadat hij had gemerkt dat het systeem hem te weinig kansen voor zijn ambities bood: “Everybody was breaking the law, so why not him? Whether out of anger, or disillusion, or simple acquisitiveness, Zhenya turned to crime.”

Hij werd al snel gearresteerd vanwege een kruimeldiefstal, kreeg twee jaar voorwaardelijk omdat hij pas achttien was, en werd gedwongen te verhuizen naar de stad Novgorod om daar in een chemische fabriek te werken. “For a boy from a ‘good family’, it must have been a demoralising blow,” menen de biografen.

Hij ontsnapte en ging terug naar Leningrad en werd daar leider van een bende dieven, van wie sommige ouder dan hem waren. “Throughout his life, people would comment on his uncanny ability to dominate any group of which he was a part.” Toen de 18-jarige vlak na zijn eerste arrestatie tijdelijk werd opgesloten in een cel vol ervaren misdadigers die hem probeerden te pesten, wist hij deze te intimideren en van zich af te houden.

In zijn geboortestad wist hij met zijn maten enkele jaren rijkdom te vergaren door fraude, inbraken en roofovervallen, totdat hij in 1981 tegen de lamp liep na een mislukte beroving. Sovjet-rechtbanken hadden weinig op met recidivisten en hij werd veroordeeld tot dertien jaar in een extra beveiligd kamp voor dwangarbeid.

Gorbatsjov

Wanneer Zhenya in 1990 vervroegd wordt vrijgelaten, heeft hij negen jaar opvoeding achter de rug in wat de biografen “thuggish machismo” noemen, de niet bepaald fijnzinnige gedragscode voor criminele echte mannen onder elkaar in de goelag. Maar hij heeft zich ook bewezen als kleine ondernemer in de houtzagerij waar hij te werk was gesteld. Hij gaf leiding aan een groep gevangenen die van resthout en gestolen materialen souvenirs maakten die buiten het kamp verkocht werden, waarmee ze een welkom zakcentje verdienden. Uiteraard moesten de bewakers dit toelaten – Prigozjin zou de rest van zijn leven dat talent tonen “om hogerop vrienden te maken” zoals een zakenman met wie hij in de jaren 90 werkte, het samenvatte.

Na zijn vrijlating zal het wel even wennen zijn geweest voor Prigozjin. Mikhail Gorbatsjov, die in 1985 secretaris-generaal van de communistische partij was geworden, had tevergeefs geprobeerd economie en politiek te hervormen. De implosie van de Sovjet-Unie leek niet meer ver weg. Het vrije ondernemerschap had de zwarte markt vaarwel gezegd en kon openlijk gepraktiseerd worden. De oude regels van de Sovjetmaatschappij ‘ne ver, ne boisya, ne prosi’ – vertrouw niets en niemand, wees niet bevreesd en stel geen vragen – leken in de ban gedaan, terwijl die centraal hadden gestaan in de goelag.

En nieuwe regels nog uitgevonden moesten worden. De georganiseerde en ongeorganiseerde criminaliteit namen zo’n hoge vlucht in rompstaat Rusland dat Mercedes-Benz in de jaren 90 daar meer bulletproof limousines verkocht dan in de hele rest van de wereld.

Entrepreneur

Prigozjin greep zijn kans en begon in St. Petersburg (het vroegere Leningrad, waar ook Poetin is opgegroeid) heel bescheiden met een handel in tweedehands Lada’s en met kramen waar hot dogs verkocht werden. Dat was een gewilde ‘westerse’ snack – Zhenya gebruikte Russische worstjes – in de tijd dat er bij de nieuwe McDonald’s- filialen wachtrijen van honderden meters stonden. Jaren later zou hij de duurste restaurants van St. Petersburg en Moskou in eigendom hebben en runnen. Geld en gebouwen hiervoor kwamen ook van nieuwe partners uit het criminele milieu, de beste bescherming tegen afpersers vooral van het stadhuis.

Het was in deze omgeving dat Prigozjin en Poetin “were destined to meet”. De toekomstige president van Rusland was na zijn roemloze vijf jaar als KGB-klerk in de DDR ook thuis gekomen in een onherkenbaar vaderland van “mislukte idealen en gebroken beloften”, maar hij had er al snel het beste van weten te maken als assistent van de burgemeester van zijn geboortestad, Anatoli Sobtsjak. Zo was hij onder meer betrokken bij het verlenen van vergunningen aan casino’s en eiste een deel van hun winst op.

Minigarch

Prigozjin is nooit chef geweest in Poetins paleizen, wel hielp hij bij sjieke evenementen persoonlijk in de catering en dan kwam het voor dat Vova (Poetins naam voor intimi) hem een zinnetje toewierp en aansprak als Zhenya. Hij bleef een tijd gefocust op allerlei bedrijven die iets met voeding te maken hadden. Uitvoerig beschrijven de biografen de gestage uitbreiding van zijn imperium in de bouw, vastgoed, schoonmaak en andere takken van sport, met of zonder partners van wie hij zich later weer wenste te ontdoen. Vanaf 1995 bracht hij nieuwe bedrijven onder in zijn holding, Concord Management and Consulting LLC, inclusief zijn Wagner-leger, en bijvoorbeeld M-Invest en Meroe Gold, twee bedrijven die met westerse sancties te maken kregen omdat ze operaties van huurlingen bleken te financieren door middel van exploitatie van grondstoffen in Soedan.

Dat avontuur in Soedan vond plaats lang nadat hij had ontdekt dat inhaken op de behoeften van het Russische leger wel erg profijtelijk was. Misschien was de corruptie bij de inkoopbureaus van andere ministeries en overheidsdiensten ietsje minder? In die tijd hadden onderzoekers van de oppositiebeweging van Aleksej Navalny hun handen vol aan het onthullen van vriendjespolitiek en erger bij deze bureaus. God mag weten hoeveel dat de Russische belastingbetalers tot nu toe heeft gekost. Tegen 2019 verscheen een onderzoek waarin geopperd werd dat Prigozjins bedrijven minstens 5393 overheidsopdrachten hadden binnengeharkt voor een waarde van een slordige 210 miljard roebel, toen zo’n tien miljard dollar. Daarmee was Zhenya nog lang geen oligarch, maar wel een “minigarch”.

Trollenbaas

Prigozjin deed echter zowaar ook dingen gratis. Hij ontdekte de wondere wereld van de patriottistische desinformatie en propaganda. Na twee mandaten als president (2000-2008) had Poetin het zo geregeld dat Dmitri Medvedev vier jaar het stokje zou overnemen als een soort tussenpaus met hem als waakzame premier aan zijn zijde, waarna hij zich weer kandidaat voor het presidentschap kon stellen. Dit bracht een enorme oppositiebeweging op gang van mensen die in 2012 eerlijke vrije verkiezingen eisten. Die oppositie kwam volgens de biografen vooral van de Russische middenklasse, die in die eerste jaren van onze eeuw goed geboerd had, toen Poetin, vooral dankzij hoge olieprijzen heet het, voor alle bevolkingsgroepen goed kon uitpakken. Hij was “all things to all Russians” geweest.

Medvedev had de middenklasse-burgers een beetje hoop gegeven op verdere liberalisering van de economie en hij had ze openlijk geprezen als het “hardwerkendste en productiefste” deel van de natie. Poetin en consorten moesten er echter niets van hebben dat deze burgers een serieuze stem opeisten in de herverdeling van Ruslands rijkdommen en belastinginkomsten. Ze begonnen een campagne, een heksenjacht, om hen zwart te maken, hun ngo’s als loopjongens van het Westen of de CIA voor te stellen, hun bestuurders als corrupt – een Russisch lachspiegel-labyrint.

Prigozjin haakte hierop in, aanvankelijk bescheiden, met video’s van leden van de oppositie die zogenaamd geld aannamen van westerse agenten, al of niet om zichzelf te verrijken, om te eindigen met de quasi-intellectuele documentaire Anatomie van een protest (2012) en een trollenfabriek die zich in de Amerikaanse presidentsverkiezingen mengde.

De biografen hadden voor mij hier een verrassing in petto. Nee, vertelden hun zegslieden, het was niet zo dat Prigozjins trollen twaalf uur per dag werkten en dagelijks 7500 woorden tekst moesten produceren voor tientallen social media en blogs, omdat men in Moskou wilde dat Donald Trump van Hillary Clinton zou winnen. Er verschenen net zo goed pro-Hillary teksten. Net als Trump zelf geloofde ook Prigozjin niet dat Trump kon winnen. Het ging erom de verdeeldheid in Amerika aan te wakkeren op van die tere punten zoals immigratie, politiegeweld en de rechten van vrouwen, zodat Hillary later de handen vol zou hebben aan binnenlandse problemen en geen puf en tijd meer had om zich op Moskou te richten!

Twee jaar later maakte justitie in de VS bekend dat de inmenging in de presidentsverkiezingen van 2016 vooral was georkestreerd door het Russische Internet Research Agency – van Prigozjin, wat in 2016 nog niemand wist. Hij zou dat pas in 2022, na de invasie in Oekraïne, met enige trots min of meer openlijk toegeven. Het is maar helemaal de vraag of zijn bijdrage veel verschil heeft gemaakt in een van zichzelf al steeds hysterischer en paranoïder Amerika, maar in Moskou kon de voor deze dienst onbetaalde Prigozjin niet meer stuk. Zijn imperium groeide exponentieel verder.

“Yevgeny Prigozhin had already come to realise that his criminal record, his lack of cultural pretensions, and his thuggish looks and manner meant that, no matter how good his oysters <in zijn restaurants>, he would never be good enough for the snobs of Moscow and St Petersburg. He saw his chance in this moment and didn’t need to be prompted or paid to take it. Putin was giving him a path for self-realisation too – and a new opportunity … to make himself useful, lucratively so.”

Eindspel

Het voert te ver om hier recht te doen aan de twee volgende hoofdstukken, over de groeiende betrokkenheid van Prigozjin bij de bezetting van de Krim en de oorlog in het ‘separatistische’ oosten van Oekraïne, alsmede de Russische interventies in Afrika en het Midden-Oosten. Je begrijpt na een ingewikkelde historische road trip waarom Moskou behoefte had aan een huurlingenleger dat geleid werd door een particuliere ondernemer die van wanten wist. Huurlingenlegers zijn in Rusland expliciet wettelijk verboden, maar dat is dus geen belemmering om ze te steunen, ook met tanks, luchtafweergeschut, raketten en bilaterale overeenkomsten met landen die grondstoffen, gewilde mineralen en diamantmijnen in de aanbieding hebben.

Het lijkt me verplichte kost voor anti-neokolonialistisch links (waartoe ik zelf ook behoor) waarvan een (groot?) deel de finesses van het kolonialisme in onze eeuw niet lijkt te begrijpen.

De biografen maken één ding waar aan het einde van de biografie: laten zien hoe zelfs een Prigozjin op den duur niet alleen de waarheid onder ogen moest zien, maar de harde feiten ook nog eens in alle openbaarheid via zijn eigen sociale media moest meedelen aan het Russische volk. Van zijn Wagner-leger en het officiële Russische leger waren in 2023 toen al tienduizenden mannen gesneuveld. Waarom eigenlijk? Ik kan het niet laten te eindigen met enkele citaten van deze schurk uit de uren vlak vóór zijn muiterij en mars naar Moskou in 2023 – die hij met de dood zou bekopen, zoals hij heus wel beseft heeft, denk ik, toen hij zich liet verbannen naar Wit-Rusland.

Het excuus voor de invasie van Oekraïne op 24 februari 2022 was volgens hem gebaseerd op een leugen.

“Er gebeurde helemaal niets bijzonders aan de vooravond van 24 februari… het ministerie van Defensie probeert het grote publiek en de president te belazeren met verbreiding van het verhaal dat de agressie van Oekraïense kant een krankzinnig niveau had bereikt en dat ze ons samen met het hele NAVO-blok gingen aanvallen… Toen Zelensky president werd, was hij bereid het op een akkoordje te gooien. Alles wat ze moesten doen was neerdalen van de Olympus en met hem onderhandelen. Waarom werd deze oorlog begonnen? Hij was nodig zodat <minister van Defensie> Shoigu een eremedaille kon krijgen. De clan van oligarchen die Rusland regeert, had de oorlog nodig… Daarom heeft de raad van commandanten van Wagner een besluit genomen… Het kwaad dat het militaire opperbevel van ons land aanricht, moet gestopt worden…”

Hij zou beginnen aan een mars op Moskou om “rechtvaardigheid weer zijn plaats in het leger te geven en daarna in heel Rusland”.

Poetin dacht dat het allemaal bluf was en ging volgens president Alexander Loekasjenko van Wit-Rusland na wat bondgenootschappelijk overleg die nacht lekker slapen.

Downfall: Prigozhin, Putin, and the new fight for the future of Russia
Anna Arutunyan, Mark Galeotti
Ebury Publishing
ISBN 978-1529927368 (paperback)
Verschenen september 2024

Bestelinformatie