De afgelopen tien jaar zijn er veel biografieën van “vergeten” vrouwen geschreven. Ik weet niet of het er veel meer waren dan in vorige decennia, maar zeker is dat uitgevers tegenwoordig maar al te graag benadrukken dat door middel van een vergeten-vrouw-biografie een zwart gat in de geschiedschrijving wordt gevuld, een onrecht rechtgezet, een vooroordeel gecorrigeerd, een noodzakelijke aanvulling wordt gegeven dan wel een nieuw continent voor de geschiedschrijving wordt ontsloten.
Voor zover dit een ordinaire marketingtruc is om de kooplust van al of niet feministische mannen en vrouwen op te wekken hoeven we er niet te lang bij stil te staan, al staat het als een paal boven water dat women’s studies en gender studies de geschiedschrijving en tal van andere disciplines ingrijpend hebben veranderd. De rol en positie van vrouwen wordt meestal niet meer overgeslagen, een ontwikkeling waaraan ook het groeiend aantal vrouwelijke wetenschappers zal hebben bijgedragen. Het gaat echter sommigen nog niet ver genoeg.
Onzichtbaar?
Voor biografen doemt onderhand een groot probleem op: door wie werden vrouwen, niet alleen individuen maar ook grote groepen vrouwen, nou eigenlijk vergeten? Het mag dan zo zijn dat vrouwen in tal van culturen, tijden en religies aan beperkingen qua beroep en dergelijke onderworpen waren, maar hun bijdrage aan wel en wee van familie en samenleving werd in hun eigen tijd niet ontkend en dus ook niet “vergeten”. Vrouwen waren massaal aanwezig op het netvlies van hun tijdgenoten, zelfs als Godfiguren, als godinnen verantwoordelijk voor van alles en nog wat.
Maar ze zaten dus niet op het netvlies van latere historici en biografen, zoals de genderstudies wel hebben uitgewezen. Hoe komt dat? Misogynie en patriarchaat zijn naar mijn mening inmiddels veel te beperkte verklaringen.
Werkeloze huisvrouwen
Ik denk: het ligt aan de binnenshuis werkende “huisvrouw”. Dat is een vrij recent burgerlijk en kleinburgerlijk fenomeen, misschien zo’n twee eeuwen oud in Europa, een soort bijproduct van de industrialisatie en de blijkbaar onvermijdelijke drang van lagere klassen om de levensstijl van een hogere klasse, in dit geval de adel na te streven, die minuscule bovenlaag van de samenleving in de 17e en 18e eeuw die het zich kon permitteren echtgenotes niets te laten doen.
Nog in Amerikaanse statistieken van de 20e eeuw werd de housewife zelfs aanvankelijk geboekstaafd als unemployed, ook al deed zij bijvoorbeeld op een boerderij het zware werk, plus het huishouden en de opvoeding van de kinderen. Tegenwoordig wordt ook buiten de VS het werk van huisvrouwen bijvoorbeeld nog steeds niet meegerekend in het bruto nationaal product. Geen wonder dan dat de historici die het huisvrouwen-tijdperk opleverde, onbewust ervan uitgingen dat de scheiding tussen de massa van de huisvrouwen en een handjevol carrièrevrouwen ook vroeger gold – een kolossaal misverstand. Daarom ontdekten zij alleen de spectaculaire uitzonderingen, de niet-huisvrouwen, met of zonder standbeeld.
Het ‘kostwinnersmodel’ dat pas in de eerste helft van de 20e eeuw nogal wat aanhang onder politici vond, was vermoedelijk eigenlijk het reactionaire antwoord op juist een steeds kleinere grip van kerk, onderwijs, politiek en samenleving op de toekomst die vrouwen zich konden dromen. Opeens werden vrouwen uitgesloten van werk dat ze vroeger ongehinderd door wetgeving (en cao’s!) konden doen. De Nederlandse geschiedenis is hiervoor exemplarisch.
Het kostwinnersmodel was dan ook geen lang leven beschoren, zou je kunnen voorspellen op grond van de duizendjarige voorgeschiedenis van buitenshuis werkende vrouwen. Tot in de jaren 70 zag ik feministische films die het geestdodende huisvrouwenbestaan tot onderwerp hadden. De titels ben ik vergeten – sommige scènes niet. Alleen: het was toen al voor mijn generatie (geboren na 1945) vanzelfsprekend dat we buitenshuis gingen werken of studeren, terwijl in de koloniën vrouwen als vanzelfsprekend meewerkten in de onafhankelijkheidsstrijd.
Rampjaar 1066
Onlangs verscheen Normal women, van Phillipa Gregory (1954), tot nu toe geroemd om haar historische romans. Dit boek is echter geen fictie, maar een onverbloemde poging de geschiedenis van Engeland te herschrijven. Veel recensenten die ervoor gestudeerd hebben, menen dat zij in die opzet grotendeels is geslaagd.
Gregory laat haar geschiedenis beginnen in 1066, toen Engeland een agrarisch land was met anderhalf miljoen mensen en veroverd werd door de Normans, een mengvolk uit Frans Normandië.
“All Englishwomen lived in a society that accepted without question … the wisdom of the church fathers: that women were ‘naturally’ inferior to men, physically, mentally and spiritually. The incoming Normans enshrined this into law. Every woman lived under her father’s name. On marriage, she became a ‘femme couvert’ – everything she already owned or earned in future became the property of her husband. The children she birthed were his alone.”
Het kan zijn dat de bezetters deze wetgeving invoerden om, met profijt, in de lokale bevolking te integreren. De Normandiërs veroverden Engeland uiteraard zonder hun gezinnen in hun schepen mee te zeulen voor zover ze die al hadden. Krijgslustige vrijgezellen alom mogen we aannemen.
Daarna braken negenhonderd jaar aan waarin Engelse vrouwen zich inspanden om hun inferieure statuut weer ongedaan te maken of te negeren, door juridische actie maar vooral praktisch, waarvan Gregory overweldigend veel voorbeelden geeft in haar vuistdikke studie.
De ondertitel van Normal Women luidt Nine hundred years of making history. Niet alleen komen de vrouwen voorbij die bij rechtbanken hun recht gingen halen, zoals schadevergoeding voor het doden van hun varken door een mannelijke onverlaat of slordig werk van een bouwvakker, maar ook zij die opstanden leidden, molens en schepen bouwden, als struikrovers de rijken beroofden, participeerden in steekspelen, lid van de gildes waren, als nonnen onderwijs kregen en gaven, de kans grepen om op uitnodiging van het bestuur van een verarmd Londen als freewomen de economie een duw te geven. Noem een beroepsgroep van na 1066 en je vindt er vrouwen, ook bij de bierbrouwers en de bankiers. En dan zijn er nog verrassende consequenties van de vrouwonvriendelijke wetgeving, bijvoorbeeld:
“A woman was assumed to act under her husband’s direction. He had to answer for her crimes. … As always, women were quick to take advantage of their oppression. If a woman had no presence in law, she could run up debts for her husband or father to settle, and he would be sued – not her. He might be held responsible for her criminal behaviour too, such as taking part in public unrest. This became an increasingly difficult question for the courts when women rebelled – for seven centuries after the Norman invasion, judges were afraid that women believed they were free to riot, and were terrified that they were right.”
Een forse verbetering vond in Engeland plaats nadat de Black Death in 1348 was gearriveerd en de helft van de bevolking had uitgeroeid. Vrouwen bleven na de pestperiode soms over als enige erfgenaam van landbezittingen. Zij waren in staat om, toen het feodale systeem instortte, meer land op te kopen en het te verpachten. De vraag naar arbeiders was zo groot dat vrouwen een gelijk loon kregen aangeboden. Geen idee welk loon Engelse (of Duitse) vrouwen verdienden toen ze opeens tijdens de twee wereldoorlogen mannelijke arbeidskrachten moesten gaan vervangen, ook in de wapenindustrie.
In de negenhonderd jaar sinds 1066 waren er boerenopstanden, langdurige vetes tussen adellijke families en conflicten tussen grondbezitters, waaraan vrouwen van alle sociale klassen hun steentje bijdroegen. Dat werd niet anders toen landbouw en veeteelt niet meer de economie domineerden, aldus Gregory.
Als het Engelse patriarchaat niet altijd de wind mee heeft gehad, zouden Engelse biografen die de levens van mannen en vrouwen tot aan de 20e eeuw willen inbedden en van context voorzien, dus breder moeten kijken, naar massale praktijken in plaats van alleen de uitzonderingen op een misschien toch niet zo rigide nageleefde norm – en niet alleen in Engeland. Gregory schiet soms een beetje door: “Women accepted the dogma of inferiority but lived as if they were healthy, strong, intelligent, spiritual and sexual.” Maar als omkering van het vrouwen-als-slachtoffers paradigma zijn zulke uitspraken weleens nuttig, lijkt me.
UnFAQs
Moet je historicus of antropoloog of socioloog of liefst alledrie zijn om breder te kijken? Ik denk niet per se, eigen ervaringen kunnen ook volstaan. Enkele unfrequently asked questions die me eigenlijk vreselijk voor de hand liggend voorkomen.
Om te beginnen: waarom zouden vrouwen zich als menselijke wezens heel anders hebben gedragen dan mannen bij massaal onrecht, wreedheden, bezetting, repressie of ongewenste belastingen? Ook tegenwoordig weten we niet beter of zien we in onze eigen omgeving of op televisie dat beide geslachten in actie komen, overal ter wereld. Het lijkt me stug dat dit alleen aan eigentijds feminisme te danken is.
Ook: als het patriarchaat vaak liever zonen heeft/had en hen de beste baantjes toebedeelt/toebedeelde, dan zijn er op de honderden miljoenen inmiddels overleden mannen ook tientallen miljoenen vaders geweest die hun dochters op handen droegen en steunden, mogen we aannemen, en miljoenen moeders die hun eigen onverwezenlijkte ambities via hun dochters alsnog probeerden te realiseren. Meestal lezen we over in hun ambities gefrustreerde moeders die een bijna ziekelijke belangstelling voor de toekomst van een zoon ontwikkelden, zoals de moeder van Otto von Bismarck. Misschien moeten biografen de taal eens gaan verrijken met termen als vadersdochter en moedersdochter? Het enige dat we nu kennen is het negatief geladen begrip moederszoon. Innovatie in de geschiedschrijving is ook afhankelijk van nieuwe termen.
Verder: wat gebeurde er eigenlijk eeuwenlang in al die gezinnen met meestal afwezige vaders, door oorlog en dienst in het leger, mannen met beroepen als vissers, matrozen, reizende kooplui, seizoensarbeiders? Wie nam thuis de belangrijke beslissingen? Wie ging om met lokale machten? Om nog maar te zwijgen over afwezige vaders in culturen waarin trouwen niet altijd de norm was en de ongehuwde moeder de regel – zoals nu in de helft van Zuid-Amerika. Hoe opereren die normale vrouwen in de samenleving?
Ook: als het waar is wat historici als Immanuel Wallerstein benadrukt hebben dat arbeiders in de 19e eeuw vaak niet alleen van hun fabriekswerk afhankelijk waren voor hun levensonderhoud, zouden historici eens wat nauwkeuriger de rol van vrouwen kunnen onderzoeken (voor de gezinsinkomsten uit hun banen en baantjes, de moestuin en huisvlijt zoals weven). Wellicht ontdekken we dan door welke reserves de strijd tegen het kapitalistisch systeem nooit op leven en dood in de fabrieken gevoerd hoefde te worden – en we er daarom nog steeds mee opgescheept zitten. Van die dingen.
Er zijn dus vergeten vrouwen – de werkende massa – en vergeten vrouwen – bepaalde evenknieën van niet-vergeten mannen. Ik denk dat Gregory een heel nieuw continent ontsloten heeft, niet alleen voor biografen, maar ook voor economen, psychologen, sociologen, politicologen, antropologen, romanciers en filmmakers. De misère van Madame Bovary, Anna Karenina, Lady Chatterley – ach ja, dat was vroeger, en die heeft helemaal niet zo lang geduurd en voor lang niet alle vrouwen.
Literatuur
Normal Women – nine hundred years of making history
Philippa Gregory
Uitgegeven door Harper Collins UK
ISBN 978-0008601713 (Paperback editie)
Verschenen oktober 2023
