Nog zeer regelmatig verschijnen er biografieën waarin voor het eerst het licht op iemands handel en wandel in de oorlogsjaren valt. In sommige gevallen baart dat opzien en schaadt het de reputatie van de betreffende persoon. Dat is eveneens het geval bij de verschijning van Rentmeester van nature van natuurbeschermer en biograaf Frank Saris. De ondertitel – Pieter G. van Tienhoven 1875-1953 – geeft de indruk dat het hier om een degelijke biografie gaat van een van de belangrijkste mensen van het eerste uur voor Natuurmonumenten. En ook in de publiciteit daaromheen is het boek als zodanig geafficheerd. De uitgever spreekt echter over een ‘portret’ en ook de auteur neemt in zijn Verantwoording het woord biografie niet in de mond, maar heeft het over een ‘studie’, ‘geschiedschrijving’ en ‘verhaal’. Een verhaal waaraan in de afgelopen tachtig jaar volgens Saris nooit aandacht is besteed. ‘De hier onderzochte en verantwoorde ontwikkelingen roepen een bijzonder gekleurd beeld op van de opstelling en het gedrag van een paar hoofdrolspelers binnen de natuurbescherming,’ zo schrijft hij, ‘in dit geval met name Van Tienhoven; dat geldt specifiek voor de periode van 1935-1950 […].’ Maar als een aantal nog gesloten archieven worden geopend, zo stelt de auteur in het vooruitzicht, is op termijn ook een verantwoorde biografie denkbaar.
Goede verstandhouding
Nog geen biografie dus, maar wel een opzienbarend boek. Zo zeer zelfs dat bij verschijning op 1 maart jl. de vereniging Natuurmonumenten in een reactie aangaf door het boek meer besef en kennis te hebben gekregen van de historie van de natuurbescherming in Nederland. Maar ook dat het tegelijk vragen oproept en dat de natuurorganisatie daarom een onderzoeksopdracht heeft uitgezet bij het NIOD naar Natuurmonumenten en vooral de rol van Pieter van Tienhoven gedurende de oorlogsjaren. Wat volgens de officiële reactie opvalt in Saris’ boek is de pragmatische, zakelijke houding van Van Tienhoven, die steeds deed wat in zijn ogen het belangrijkst was voor natuur. ‘Vaak was dat: een goede verstandhouding met de machthebbenden en het landsbestuur. Die werkwijze paste hij ook toe in oorlogstijd.’ Saris schildert de natuurbescherming in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog af als een soort eenmansbedrijf van Pieter van Tienhoven. Zijn houding tegenover de bezetter noemt hij proactief en nogal kritiekloos, waarmee hij het als een vorm van collaboratie afficheert.
Hoewel zijn precieze doen en laten in het boek niet geheel duidelijk wordt, roept Van Tienhovens verhouding tot de bezetter vragen op. Ofschoon het boek de oorlogsgeschiedenis van de vereniging blootlegt, is dat slechts ten dele, en met de focus op één persoon. De vraag is nog wat er precies gebeurde bij Natuurmonumenten voor, tijdens en na de oorlog.
Uitheemsche gif
Bijzonder pijnlijk voor de huidige Natuurmonumentenbestuurders moet de kille opstelling van hun voorganger zijn geweest bij het opstappen van een medebestuurder. Henri Polak was in de jaren voor de oorlog als Eerste Kamerlid voor de vereniging een belangrijke ingang naar de politiek. Tot het moment in 1936 waarop de NSB’er James van Hoey Smith als bestuurslid toetrad. De Joodse Polak kon niet ‘aan eenzelfde tafel zitten’ met een fascist. ‘Met het uitheemsche gif, dat onze Nederlandse samenleving is binnengedrongen, moet ik alle aanraking vermijden’, schreef hij zijn voorzitter. Van Tienhoven dacht er een pragmatische oplossing voor te hebben gevonden door Hoey Smith te verzoeken tijdens de vergadering geen uiterlijke tekenen van zijn NSB-lidmaatschap meer te dragen. Dat was wel erg simpel gedacht. Polak zag zich genoodzaakt terug te treden uit het bestuur, waarna Van Tienhoven als precieze rekenmeester zijn naam doorstreepte op de bestuurslijst. ‘Enige empathie was hem helemaal vreemd,’ zo duidt Saris Van Tienhovens omgang met mensen. Sterker nog: later zou Van Tienhoven de NSB’er vragen om nóg een termijn in het bestuur van Natuurmonumenten aan te blijven.
Een ander pijnlijk verhaal betreft Van Tienhovens houding tegenover Joodse onderduikers enkele jaren later. In 1942 werd, met medeweten van een opzichter van Natuurmonumenten, in het Korenburgerveen een barak gebouwd waar 21 Joodse onderduikers introkken. Na ontdekking door een tweetal andere NM-opzichters werd er aangifte gedaan en werden de onderduikers opgepakt en afgevoerd. Van Tienhoven legde de schuld bij de ‘onoplettende’ opzichter, die zichzelf na de oorlog van het leven zou beroven.
Dominante positie
Het zijn feiten en verhalen die kennelijk diep waren weggestopt. In het hoofdstuk ‘P.G. van Tienhoven’ in het gedegen overzichtswerk De natuur als bondgenoot. De wereld van Heimans en Thijsse in historisch perspectief (2007), van Marga Coesèl, Joop Schaminée en Lodewijk van Duuren, is Van Tienhoven in de eerste plaats nog de man zonder wiens optreden en werk de natuurbescherming in Nederland ‘misschien wel nooit goed van de grond was gekomen, of pas veel later’. Hoe Van Tienhoven deze positie wist te verwerven loopt in de biografische tekst gelijk op met de hoofdstukken bij Saris.
Pieter Gerbrand van Tienhoven (Amsterdam, 19 november 1875) groeide op als telg van een gegoede familie. Vader Gijs van Tienhoven was onder meer burgemeester van Amsterdam en minister van buitenlandse zaken. Ofschoon een studie rechten voor de hand lag, koos vogelliefhebber Piet aanvankelijk voor de studie plant- en dierkunde. Uiteindelijk belandde hij als assuradeur in het verzekeringswezen. Daarnaast wijdde hij zich met hart en ziel aan de natuurbescherming, met name als bestuurslid van de in 1905 onder leiding van Jac. P. Thijsse opgerichte Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland, waar hij al gauw een dominante positie innam. Zijn kennis lag voornamelijk op het financiële terrein. Toen Amsterdam het Naardermeer in gebruik wilde nemen als vuilstort, wist Van Tienhoven in no time de benodigde middelen al bij elkaar te regelen, waarna in 1906 het eerste Natuurmonument een feit was.
Duet
Bijna een kwart eeuw wist Van Tienhoven de functies van voorzitter en penningmeester (onder zijn leiding stilzwijgend samengevoegd) te combineren. Samen met de tien jaar oudere bestuurssecretaris Thijsse vormde hij een ijzersterk duo, of zoals Saris het noemt: een ‘duet’. De twee vulden elkaar prachtig aan. Ook raakte Natuurmonumenten bestuurlijk steeds meer vervlochten met de Vogelbescherming. Van Tienhoven, die vanwege zijn vogelkennis ook wel werd aangeduid als ‘vogelenpiet’, was een meester in het leggen en onderhouden van contacten met vertegenwoordigers van de overheid en andere autoriteiten. Zo komen ook de meeste Provinciale Landschappen door zijn toedoen tot stand. Daarbij zette hij zich in voor het behoud en herstel van molens en was hij medeoprichter van de Bond Heemschut. Het hoofdstedelijke adres Herengracht 540, waar Van Tienhoven woonde, vormde daardoor lange tijd het brandpunt van de Nederlandse natuurbeweging.
Bosbouw is vanaf de oprichting voor Natuurmonumenten een lastig onderwerp geweest, stelt Saris. ‘Voor Thijsse was het het eindpunt van een zo natuurlijk mogelijke successie, met onderweg mogelijkheden voor lichte bijsturingen. Voor Van Tienhoven was het de kern van zijn ‘verdienmodel’, niet voor biologen maar recreanten bestemd. En vooral voor zijn verdiensten. Zo had Thijsse in de loop der jaren wel geleerd om bij “bossen” zijn biologische lat maar thuis te laten en zeker niet hoog te leggen. Hij diende oog te houden op de voor Van Tienhoven noodzakelijke opbrengsten.’ Terwijl Thijsse zijn reserves hield, bleef hij in een harmoniemodel samenwerken op alle niveaus. Zijn filosofie was volgens Saris ‘gelijk een zwerm spreeuwen. Van Tienhoven was meer een man van het Ravenmodel, territoriaal en alleen.’
Testament
In 1943 kwam Van Tienhoven in aanvaring met jongere en rebellerende leden van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurbescherming (NJN) die de vereniging Natuurmonumenten en hemzelf ondemocratisch en autoritair gedrag verweten. Tegelijk waren ze gekant tegen de volgzame wijze waarop het bestuur zich schikte naar de bezetter. Hoewel aanvankelijk geschokt door het tegengeluid, zette Van Tienhoven de opstandige jongeren uiteindelijk weg als communisten.
Na het overlijden van Thijsse in 1945 leek de botanicus Victor Westhoff (aan wie Saris eerder de biografie Natuurbescherming als hartstocht (2018) wijdde) dé man om de plaats van zijn inspirator in te nemen. Maar nieuwe denkbeelden over natuurbescherming gingen niet meer gelijk op met de oude filosofie. Daarbij ervoer Westhoff, als het over het ‘testament’ van Thijsse ging, in zijn relatie tot Van Tienhoven een te grote afstand.
Per saldo, en dankzij de vele briefcitaten, komen we in Rentmeester van nature over Thijsses denktrant en overwegingen meer te weten dan die van Van Tienhoven. Terwijl Thijsse wordt gekenschetst als inspirerend, kleurrijk, sympathiek en empathisch, ontwikkelt zich het beeld van Van Tienhoven niet veel verder dan dat van een afstandelijke norse regent.
Van Tienhoven overleed op 5 mei 1953. Zijn as werd bijgezet in zijn geliefde natuurmonument Kampina, een voormalig familielandgoed.
Het boek van Frank Saris geeft een even boeiende als ontluisterende inkijk in het machtsspel binnen de aristocratische ‘natuurbeschermingselite’ halverwege de vorige eeuw. Tegelijk maakt het nieuwsgierig naar de Thijsse-biografie waaraan Dik van der Meulen momenteel werkt. Wellicht krijgt ook de herinnering aan de persoon Pieter van Tienhoven daarin iets meer kleur.
Rentmeester van nature. Pieter G. van Tienhoven 1875-1953
Frank Saris
Noordboek
ISBN 9789464710885
Verschenen in maart 2024
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 39,90)
