De familie Kessler bracht de grondleggers voort van twee grote ondernemingen: Shell en Hoogovens. Jeroen Koch, die al veelgeprezen biografieën schreef over Koning Willem I en Abraham Kuyper, portretteert drie generaties Kessler in zijn nieuwe boek De Kesslers. Een familiegeschiedenis in olie en staal. De eerste generatie bestaat uit August Kessler (1853-1900), die op Sumatra de eerste petroleum voor Koninklijke Olie aanboorde en zijn echtgenote Margo de Lange (1860-1938). Na de vroege dood van August Kessler, op dat moment opgeklommen tot directeur van de Koninklijke, staat de inmiddels vermogende weduwe Margo er alleen voor bij de opvoeding van hun zes kinderen, vier zoons en twee dochters. Zoon Guus treedt in de voetsporen van zijn vader als president directeur van Shell en de oudste zoon, Dolph, is een van de oprichters van Hoogovens, waarvan hij de eerste directeur wordt. Dolph is ook de aanvoerder van het Nederlands voetbalelftal tijdens de allereerste interland die Nederland speelt. Hij is een van de vier Kesslers die het Nederlands elftal zullen halen. Andere leden van de tweede en derde generatie zijn actief in de wetenschap, de bankwereld, de kunsten en in maatschappelijke organisaties. In Den Haag is de Kesslerstichting, een initiatief van Augusts broer Joop, nog altijd actief in de opvang van dak- en thuislozen.
Snel rijk worden
August Kessler trekt rond 1870 naar Indië met maar één doel voor ogen, zo snel mogelijk rijk worden om daarna dat warme en vochtige rotland de rug toe te keren en in Nederland als een vermogend man verder te leven. Vier broers doen hetzelfde. Ze storten zich in talrijke ondernemingen, soms alleen en soms samen. Dat leidt steevast tot mislukkingen en ruzie in de familie. August begint bedrijfjes in koffie, kina en parfum en het loopt allemaal op niets uit. Hij trouwt met Margo de Lange, een dochter van Geldolph de Lange, die na een wat ongelukkige loopbaan bij het koloniaal bewind een succesvolle onderneming opbouwt in conserven. Geldolph is een van de geldschieters van een onderneming die petroleum wil gaan winnen op Noord-Sumatra. Als het geld bijna op is en er nog geen druppel olie is gewonnen, schuift Geldolph zijn schoonzoon naar voren als de man die het project vlot kan trekken. Tegen August zelf maakt hij duidelijk dat dit na al zijn mislukkingen zijn laatste kans is. Tegen de verwachtingen in klaart August de klus en boort in 1892 de eerste olie aan. Als hij daarna wordt benoemd tot directeur van Koninklijke Olie blijkt hij een bekwame manager en onvermoeibare leider die de olie niet alleen uit de grond haalt maar ook weet te verwerken, te vervoeren en te verkopen. Die aandacht voor de hele keten van winning tot verkoop geeft de Koninklijke een voorsprong op de vele andere startups die zich op de oliewinning storten. De beslissende klap wordt overigens pas zeven jaar na Augusts dood gemaakt. In 1907 fuseert de nieuwe directeur Henri Deterding de Koninklijke met de Britse Shell Transport and Trading Company. De Koninklijke is sterk in de winning en de verwerking van de olie, Shell heeft een grote tankervloot en een wereldwijd handelsnetwerk. Door de snel toenemende behoefte aan brandstoffen voor auto’s, schepen en vliegtuigen groeit de Koninklijke Shell na de fusie razendsnel uit tot het megabedrijf dat wij nu kennen.
Tweede generatie
Na de dood van August blijft Margo in Den Haag achter met zes kinderen en een groot pakket aandelen van Shell. August heeft vanaf zijn eerste activiteiten voor de Koninklijke al zijn geld in aandelen van de Koninklijke gestopt, inclusief de grote erfenis die Margo na het overlijden van haar vader krijgt. Dat is een riskante gok die de familie had kunnen ruïneren, want het voortbestaan van de Koninklijke is tijdens Augusts bewind vaak een dubbeltje op zijn kant geweest. Maar als August in 1900 sterft is Margo een van de rijkste vrouwen van Nederland. Zij gaat riant wonen in Den Haag en later Wassenaar, besteedt veel tijd en geld aan maatschappelijke activiteiten en bemoeit zich tot vervelens toe met de partnerkeuze van haar kinderen. Zij ziet de Koninklijke Shell als een familiebedrijf en haar zonen als toekomstige directeuren. Daar denkt Henri Deterding heel anders over. Dolph en Guus gaan bij Koninklijke Shell werken waar Dolph al snel gefrustreerd raakt omdat hij naar zijn zin niet snel genoeg opklimt in het bedrijf. In Guus ziet Deterding het wel zitten. Hij wordt belast met de opzet van de chemische tak van Shell. Van 1947 tot 1949 is hij president directeur en van 1949 tot 1961 voorzitter van de Raad van commissarissen. Dolph vertrekt bij Shell en wordt de eerste directeur bij Koninklijke Hoogovens, dat na de Eerste Wereldoorlog wordt opgericht om Nederland minder afhankelijk te maken van buitenlands staal. De oudste dochter An trouwt met Philip Kohnstamm, die als hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam de grondlegger wordt van de wetenschappelijke pedagogiek in Nederland. Hij richt tal van onderwijskundige organisaties en tijdschriften op en is als voorzitter van de Onderwijsraad de belangrijkste adviseur van de Minister van Onderwijs. De andere dochter Go is musicus en trouwt met de natuurkundige Jan Fokker, die met Lorentz en Einstein samenwerkt. Zoon Jan bouwt een loopbaan op in de reclassering en de jongste zoon Boelie wordt oogarts. Uit de derde generatie is vooral Max Kohnstamm bekend, die als medewerker van Jean Monnet een belangrijke rol speelt in de opbouw de Europese Unie.
Frontiermentaliteit
De eerste helft van de familiebiografie gaat over August en Margo en is het boeiendste deel van het boek. In de eerste hoofdstukken beschrijft Koch de pogingen van August Kessler om in Indië een vermogen op te bouwen. Het kolonialisme staat inmiddels in een kwaad daglicht. Het was een tijdperk van geweld, racisme, achterstelling en exploitatie van de bevolking van de koloniën. Maar tot ver in de twintigste eeuw werd het kolonialisme nog tamelijk probleemloos als vooruitgang gezien. August Kessler was een kind van zijn tijd. Na zijn zakelijke mislukkingen op Java gaat hij voor de Koninklijke naar Oost-Sumatra waar maatschappijen als de Deli Maatschappij fortuinen verdienen op de tabaks- en rubberplantages door honderdduizenden koelies meedogenloos uit te buiten. August boort naar olie in een gebied dat grenst aan Atjeh, waar in die jaren de bloedige Atjehoorlog woedt, de poging van het koloniaal bestuur om de laatste opstandige regio aan het koloniale rijk toe te voegen. August krijgt te maken met aanvallen vanuit Atjeh en met onwillige werknemers. Twee maanden na zijn aankomst op Sumatra schrijft hij aan Margo:
“Er is hier zo verschrikkelijk veel te doen en het werk is niet aangenaam. Altijd schreeuwen en schelden tegen ondergeschikte geëmployeerden; altijd ontevreden over slecht werk en achterstand. Altijd ruzie met luie verschoven Javanen en ranselen op onhebbelijke, bedriegelijke, brutale Chineezen. Ik heb één bamboe op al die akelige ruggen te barsten geslagen. Zonder ranselen krijgt men hier niets gedaan.”
Er heerst een nietsontziende frontiermentaliteit en toch krijg je onwillekeurig ook bewondering voor de capaciteiten en het doorzettingsvermogen van August Kessler in dat tropische, van ongedierte vergeven oerwoud.
Tweede Wereldoorlog
De Kesslers onderhielden een uitgebreide correspondentie, met elkaar en met anderen. Die is grotendeels bewaard gebleven en daarom is Koch in staat om het koloniale verleden te illustreren met brieven van de mensen die er deel van uitmaakten. Koch bewijst zijn meesterschap door met welgekozen citaten en pakkende verbindende teksten de wederwaardigheden van de familie te plaatsen in de bredere ontwikkelingen van de tijd. Toch boeit de tweede helft van het boek over de tweede en derde generatie iets minder. Door de omvang van de familie en de pogingen om aan ieder familielid recht te doen verdwijnt soms de scherpte. De uiteenzetting over de pedagogische opvattingen van Philip Kohnstamm vind ik bijvoorbeeld te uitvoerig waardoor de vaart wat uit het verhaal verdwijnt. Bij Dolph Kessler is er meer aandacht voor zijn rol in de familie en zijn moeizame huwelijk dan voor zijn loopbaan bij de Hoogovens. Bij Shelldirecteur Guus Kessler is het juist andersom. Boelie Kessler komt vooral aan bod omdat zijn dagboeken een belangrijke bron zijn om de lotgevallen van de familie in de Tweede Wereldoorlog te beschrijven. De familie kreeg het daarin zwaar te verduren. Philip Kohnstamm, die van Joodse afkomst was, kon onderduiken maar zijn zussen zijn in Auschwitz vergast. Dat Kohnstamm de oorlog overleefde mag een wonder worden genoemd omdat neef Tonny Kessler, ook een voormalig voetbalinternational, de adjudant was van Mussert en waarschijnlijk heeft geweten waar Kohnstamm zat ondergedoken. Jan, Augusts een na jongste zoon en zijn vrouw Nicoline verloren twee kinderen in de oorlog. Een zoon was actief in het studentenverzet en werd gefusilleerd. Een dochter kwam om bij het vergissingsbombardement op Bezuidenhout.
Nouveau riche
Na zijn biografieën over Koning Willem I en Abraham Kuyper heeft Jeroen Koch nu een meesterlijke familiebiografie afgeleverd. Ik begrijp alleen niet waarom hij de familie ‘nouveau riche’ noemt. Die term kan weliswaar neutraal gebruikt worden voor een persoon of familie die vanuit relatieve armoede plotseling rijk is geworden, maar in het alledaagse spraakgebruik is nouveau riche de aanduiding voor een persoon of familie die rijk is geworden maar zich het bijpassende beschavingsniveau en de normen van de hogere klasse niet heeft kunnen eigen maken. Dat kan je van de Kesslers moeilijk zeggen. De dynastie van August en Margo heeft zijn sporen in de maatschappij verdiend en verdient die nog steeds in de wetenschap, het bankwezen, de rechterlijke macht, de kunst en het maatschappelijk leven.
De Kesslers. Een familiegeschiedenis in olie en staal
Jeroen Koch
Boom
ISBN hardcover 9789024427055
Verschenen in oktober 2023
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 34,90)
