Sergej Rachmaninov in ballingschap

Na de Russische revolutie van 1917 verlieten naar schatting twee miljoen Russen het land. Een van hen is de componist en pianist Sergej Rachmaninov, die na zijn vertrek nooit meer een voet in Rusland zou zetten. Uit deze Engelstalige biografie van Fiona Maddocks, die vooral de periode na zijn emigratie beschrijft, blijkt dat Rachmaninov zijn ziel in Rusland achterliet. Zijn hele leven in ballingschap is een vergeefse poging om de sfeer van zijn geliefde landgoed Ivanovka te herscheppen.

Op 44-jarige leeftijd lukt het hem met een uitnodiging voor een serie concerten in Scandinavië net op tijd aan het Bolsjewisme te ontsnappen. Met vrouw en kinderen en een paar koffers komt hij aan en kan hij opnieuw beginnen. Anders dan veel van de andere vluchtelingen heeft hij één groot voordeel: als pianist én componist is hij al wereldberoemd. Al in 1908 geeft hij recitals in de Verenigde Staten.

Rachmaninov was geen vrolijke Frans. Momenten van werklust wisselden zich voortdurend af met periodes van somberheid en twijfel. Maddocks legt hier een verband met zijn jeugd, waarin hij opgroeide in een disfunctioneel gezin. Zijn preoccupatie met de dood is bekend en waarneembaar in veel van zijn composities, waarin het Dies Irae-thema regelmatig opduikt, ook al in de werken die hij in Rusland componeerde.

Hoe kan ik componeren zonder melodie?

Na zijn vertrek uit Rusland heeft Rachmaninov weinig meer gecomponeerd. ‘I am a Russian composer, and the land of my birth has influenced my temperament and outlook. My music is the product of my temperament, and so it is Russian music. Music should speak from the heart’. Uit veel van Rachmaninovs uitspraken van na 1917 blijkt dat zijn melodische ader niet meer heeft willen vloeien omdat hij afgesloten was van zijn vaderland. ‘Hoe kan ik componeren zonder melodie?’ gaf hij eens als antwoord op de vraag waarom er geen nieuw werk van hem verscheen.

Dat hij nauwelijks meer tot componeren komt, heeft ook een praktische reden: als concertpianist is het veel gemakkelijker om snel geld te verdienen. Rachmaninov moet zijn hele familie onderhouden, en hij is gewend aan een luxe levensstijl met mooie auto’s en comfortabele woningen in de rust van de natuur. Er zit voor hem niets anders op dan tijdens vermoeiende concerttournees recitals te geven en met beroemde orkesten op te treden, zowel in Europa als in de Verenigde Staten.

Het vlot leesbaar boek van Fiona Maddocks staat vol anekdotes, met name over het rondreizende circus van dirigenten, componisten, solisten en impresario’s. Zoals altijd en overal wordt er na elk concert met de betrokkenen gedineerd en worden er roddels en verhalen uitgewisseld. Sympathieën en antipathieën worden dan breed uitgemeten. De relatie tussen Rachmaninov en zijn jongere collega componist-pianist Prokofjev is stroef, net als die met Stravinsky. Die woont in Hollywoodpraktisch naast hem. Het modernisme van Stravinsky contrasteert zwaar met de negentiende-eeuwse componeertrant van Rachmaninov. Ze zoeken elkaar onwennig op, maar het wil niet klikken. Rachmaninov moet niets van moderne muziek hebben: ‘te veel hoofd, te weinig hart,’ volgens hem. Nog een wonder dat er een foto bestaat waarop ze beiden staan, afgedrukt in het fotokatern. Fiona Maddocks legt in haar boek uit waarom Rachmaninov niets moet hebben van de dirigent Koussevitsky en waarom hij daarentegen muzikaal bevriend is met Leopold Stokowsky. Ontroerend is het te lezen hoe Rachmaninov in de jaren 30 zijn berooide oud-leraar Glazoenov in Parijs financieel ondersteunt, dit ondanks het feit dat diezelfde Glazoenov verantwoordelijk was voor de catastrofale première van Rachmaninovs Eerste symfonie in 1897. Naar aanleiding van dat debacle volgde een depressie van meer dan drie jaar…

Overal Russische kolonies

Overal waar Rachmaninov op zijn tournees komt, is er een Russische kolonie van ballingen die elkaar opzoeken en zich koesteren in een sfeer van nostalgie en heimwee. Goodbye Russia is niet alleen een biografie van Rachmaninov ná 1917, het is ook een goede beschrijving van de vorige exodus van Russische kunstenaars. Wat een onvoorstelbare braindrain heeft er in die tijd plaats gevonden.

Voor wie geïnteresseerd is in het concertbedrijf achter de schermen, is het een rijk boek, zeker vanwege het zeer uitgebreide register. Zo wordt er breedvoerig ingegaan op de relatie tussen Rachmaninov en pianofabrikant Steinway. Zoals bij andere grootheden, reist de concertvleugel van Rachmaninov mee naar al zijn concerten. De meereizende pianostemmer blijft, na het instrument gestemd te hebben, het hele concert in de coulissen staan voor het geval er iets mis mocht gaan. Hij heeft nooit hoeven ingrijpen, terwijl Rachmaninov toch niet al te zachtzinnig met zijn grote handen de toetsen beroerde. Overigens lezen we in dit boek ook over de vorm en afmetingen van de handen van verschillende grootmeesters als Emil Gilels en Anton Rubinstein.

Amerikaans staatsburger

Met de jongste vluchtelingenstroom uit Rusland op het netvlies is het volgende citaat uit dit boek treffend: ‘He left behind many members of his family, his fortune, his apartment in Moscow, the estate of Inanovka, his land, his horses, the trees he had planted, the lilacs he loved, his pianos, his personal belongings, the world he knew and loved. In terms of worth, his most precious unintended legacy to the new Sovjet regime was all his existing manuscripts, published and unpublished.’ Rachmaninov mag dan bevoorrecht zijn geweest, omdat hij de financiële uitdagingen gemakkelijk aankon, maar als je al depressief aangelegd bent zoals hij, dan is het logisch dat hij in het buitenland nog maar schaarse momenten van geluk en ontspanning vond.

Hoe Russisch hij zich ook voelde, en hoezeer hij hoopte ooit naar het vaderland terug te kunnen reizen, toch werd hij in februari 1943 Amerikaans staatsburger. Slechts een paar weken later overleed hij halverwege de Tweede Wereldoorlog, de man die tijdens die tijdens de Eerste Wereldoorlog in Amerika aankwam.

Goodbye Russia – Rachmaninoff in Excile
Fiona Maddocks
Uitgeverij Faber
ISBN hardcover 9780571371136
ISBN e-book 9780571371167
Verschenen in mei 2023

Bestelinformatie