Het Universum van Karel van het Reve

1921 was een goed jaar voor de vaderlandse literatuur. Twee van de scherpste denkers sinds Multatuli zijn in dat jaar geboren: Willem Frederik Hermans en Karel van het Reve. Over beiden verschijnt ongeveer gelijktijdig een boek: Het universum van Willem Frederik Hermans van Max Pam, Hans Renders en Piet Schreuders, en De Zelfdenker – Karel van het Reve (1921-1999) van Willem Melching. Een zegen, want er kan niet genoeg worden gedaan om deze beide schrijvers onder de aandacht te houden. Voor wie het werk van Karel van het Reve nog niet kent, is De Zelfdenker een aansporing om het te gaan lezen, voor wie het al wel kent om het te herlezen.

Klassieke biografie?

Max Pam schreef in De Volkskrant dat Melching ‘een klassieke biografie heeft geschreven, precies zoals Karel het graag wilde’, een uitspraak die wel wat vraagtekens oproept. Een ‘klassieke biografie’ is De Zelfdenker zeker niet, maar mogelijk is het wel de biografie die Van het Reve graag gezien zou hebben. Hoewel Uitgeverij Prometheus De Zelfdenker presenteert als een biografie, dekt Melching zich in zijn inleiding met enige omzichtigheid in:

‘In dit boek staan Karels denken over politiek en samenleving en de neerslag hiervan in zijn geschriften, interviews en optredens in de media centraal. Zijn privéleven in de brede zin van het woord krijgt daarom relatief weinig aandacht.’

De vraag is of Karel van het Reve wel een ‘klassieke’ biografie zou hebben gewild. En waarom zouden wij als lezer die moeten willen? Karel van het Reve was net als Hermans letterlijk ‘een geboren schrijver’. Alles wat hij beleefde is door hem in teksten verwerkt, alles wat hij deed stond in dienst van die basale behoefte om te schrijven. Hij heeft zijn leven volledig uitgeschreven en daarmee zijn potentiële biografen het gras voor de voeten weggemaaid; anders dan bij Hermans, die zich immers primair in fictie heeft uitgedrukt.

BVD

Willem Melching heeft voor het schrijven van zijn boek gebruik kunnen maken van de persoonlijke archieven van Karel van het Reve. Zo verwerkt hij twee  langere ongepubliceerde verhalen die een aanvulling geven op wat we al weten. Verder is Melching erin geslaagd de dossiers van de BVD te betrekken in zijn verhaal. Uiteraard was Karel van het Reve door zijn verbondenheid met de Sovjet-Unie voor de veiligheidsdienst in alle opzichten een interessante figuur.

Verrips

De Zelfdenker is de tweede biografie van Karel van het Reve die in boekvorm verschijnt. Eerder schreef Ger Verrips zijn fel bekritiseerde Denkbeelden uit een dubbelleven (2004). Melching meldt in zijn verantwoording dat hij zelfs geen gebruik heeft gemaakt van dit boek, omdat het slordig is en te weinig ingaat op Van het Reves literaire productie. Verrips, die pas decennia later dan Van het Reve van het communistische geloof is afgevallen, is vaak verweten dat hij het grootste deel van zijn biografie wijdde aan diens communistische periode en geloofsafval. Zijn leven na de ‘bekering’ wordt door Verrips in een vloek en een zucht afgehandeld.

Een soortgelijke cesuur treffen we echter ook aan in het boek van Melching. De eerste helft van het boek is een ‘klassieke’ biografie om met Pam te spreken: we volgen nauwgezet Karels jeugd en carrière tot diep in de jaren vijftig. Maar vanaf het moment dat Karel van het Reve gaat publiceren, staan diens opvattingen en polemieken centraal. Biografische gegevens worden sporadisch of verdwijnen volledig. Als de vader van Karel en Gerard van het Reve overlijdt, lezen we dat zij beiden afzien van de erfenis ten faveure van de tweede vrouw van hun vader. Dat hun moeder op enig moment is overleden en dat vader opnieuw is getrouwd, is ons als lezer niet verteld.

Hineininterpretieren

De tweede helft van De Zelfdenker gaat over Karels opvattingen, zoals hij die heeft neergelegd in zijn verschillende essaybundels. Van elk boek dat verschijnt behandelt Melching de inhoud en de receptie ervan. Daarnaast presenteert hij Karel van het Reve achtereenvolgens als hoogleraar, correspondent in Moskou, televisierecensent Henk Broekhuis en Ruslanddeskundige. Maar aangezien Karel in al deze hoedanigheden dezelfde opvattingen heeft, valt Melchies in het tweede deel van zijn boek nogal eens in herhaling, net als Van het Reve zelf trouwens.

Melching gaat slechts sporadisch in discussie met de opvattingen van Karel van het Reve. Over de biograaf komen we niet veel meer te weten dan dat hij – terecht – een grenzeloze bewondering heeft voor de zelfdenker die Van het Reve was en voor de wijze waarop hij zijn opvattingen verwoordde. Wat Karel van het Reve schreef over zijn eigen Russische literatuurgeschiedenis, geldt ook voor De Zelfdenker:

‘De lezer zou kunnen denken dat [mijn] boek niet meer [lijkt] te zijn dan een reeks anekdotische mededelingen, zonder diepte en zonder “achtergronden”. Ze hebben nog gelijk ook. Achtergronden bestaan niet, en “Tiefsinn”, zegt de dichter, ‘hat nie ein Ding erhellt’.

Van het Reve was wars van diepzinnigheid en ‘hineininterpretieren’. Dat maakt het voor zijn biografen verdraait lastig om meer te doen dan het op een rij zetten van feiten.

In de eerste plaats is er het onvolprezen en originele oeuvre van Karel van het Reve; De Zelfdenker levert een adequate samenvatting van Van het Reves geestelijke universum, en in de inleiding tot zijn boek geeft Melching daarvan weer een korte en heel goede samenvatting. Het lijkt daarmee sterk op een matroesjka om een Russische beeldspraak te gebruiken. Bij het lezen van de biografie van Verrips had ik voortdurend de neiging om het boek terzijde te leggen en de bundels van Karel zelf te lezen, en dat verlangen had ik nu weer. Eigenlijk schreef Van het Reve zelf zijn perfectie autobiografie.

Verzamelde werken

Vreemd genoeg is biografisch interessant materiaal in De Zelfdenker soms verbannen naar de noten, die je dus goed moet meelezen. Soms is een fragment zonder noot onbegrijpelijk: dat ‘biappen’ geheimtaal is voor liften, wordt in een noot verduidelijkt. Andersom staan er in de hoofdtekst losse flodders die nergens mee in verband lijken te staan, zoals het eten van gebakken eieren bij een oude leraar Grieks halverwege een fietstocht. En soms worden belangrijke vragen niet beantwoord. De biograaf vraagt zich af of Karel jaloers is op het succes van zijn broer Gerard, want hij wil immers ook beroemd worden. Een verrassende mededeling die uit de lucht komt vallen en waar we graag meer van hadden gelezen.

Als Van het Reve verboden teksten uit de Sovjet-Unie meeneemt en hier publiceert, zijn er volgens Melching vooraanstaande academici die menen dat het gaat om een provocatie van de KGB. Als je wilt weten om welke academici het gaat, wordt je in de noten verwezen naar de Verzamelde Werken. Mocht je die niet hebben, dan blijft onduidelijk om wie het gaat. De biografie van Ger Verrips had het nadeel dat de Verzamelde Werken van Karel van het Reve nog slechts bestonden in het voornemen om die uit te geven. Nu zijn die er wél, maar wie ze niet heeft, vist achter het net. Ze zijn uitverkocht en zelfs antiquarisch nauwelijks te vinden. Hopelijk is het moment nabij dat ze integraal op internet worden gepubliceerd.

Het universum van Karel van het Reve lijkt in veel opzichten op dat van Hermans, maar er is een groot verschil. Anders dan Hermans geloofde Van het Reve ergens in, zoals hij aan het einde van zijn leven in een televisie-interview met Adriaan van Dis vertelde: ‘in emotie, in menselijke goedheid, in fatsoen, in rechtvaardigheid.’ Mooi dat Willem Melching deze kenmerkende uitspraak tot motto maakte van zijn boek.

De Zelfdenker – Karel van het Reve (1921-1999)
Willem Melching
Uitgeverij Prometheus
Gebonden, 414 pagina’s, met bibliografie en register
ISBN 9789044650389
Verschenen in april 2023

Bestelinformatie