De familie Blaeu, kroniek van een succesvol familiebedrijf

De eerste associatie die je bij de titel van dit boek hebt, is die van de wijde wereld die in de zestiende en zeventiende eeuw werd ontdekt en ontgonnen, en die door de kaarten- en globemakers van de familie Blaeu zo prachtig in kaart is gebracht. Toch is dit niet de wereld die door Kees Zandvliet wordt beschreven. Het is voornamelijk die van de Amsterdamse maatschappelijke structuren waarbinnen de familie opereerde en haar fortuin maakte. Het prachtig vormgegeven boek laat heel concreet zien hoe de ‘Gouden Eeuw’ er voor een maatschappelijke bovenlaag uitzag.

De directe voorouders van de kaartenmakers vergaarden het startkapitaal met haring- en graanhandel in het Oostzeegebied. De familie is dan al gelieerd aan de invloedrijke familie Hooft. Ook de Blaeus trekken naar het snel groeiende Amsterdam en worden onderdeel van een machtig netwerk van handelaren en regenten. Willem Jansz Blaeu, geboren in 1571, is de eerste telg die de haring inruilt voor een wetenschappelijke studie. Hij gaat in Denemarken in de leer bij de fameuze astronoom Tycho Brahe en leert daar instrumenten maken. Tycho Brahe heeft de beschikking over een eigen drukkerij, waar Blaeu essentiële ervaring opdoet. In 1598 begint Willem in Amsterdam een eigen bedrijf, dat in de loop van de zeventiende eeuw uitgroeit tot een ‘multinational’.

Handelsgeest

Lezend in De wereld van de familie Blaeu realiseer je je dat de economische mechanismes die onze huidige samenleving beheersen nauwelijks verschillen van die van het zeventiende-eeuwse Amsterdam. De samenhang van een aantal parallel lopende florerende bedrijfstakken, de vervlechting van bestuur en kapitaal, de elkaar op leven en dood beconcurrerende kongsis en voor de Bühne de voorzichtige afweging van profijt en moraal.

Blaeu vervaardigt in het protestantse Amsterdam gewoon katholieke drukwerk, omdat hij er goed aan kan verdienen. Zandvliet: ‘de bestuurders laten handel graag prevaleren boven het luisteren naar een dominee of kerkeraad. Het met instemming aanhoren van de dominee deden veel regenten uitsluitend een uur in de week: op zondag.’ Het is de Hollandse handelsgeest die onverkort vaardig is over ons land. De dominee mag ook nu als kleinste regeringsfractie mee aan tafel zitten, maar bij grote besluiten is het toch de economie die bepaalt welke kant we op gaan.

Dat men zich in de zeventiende eeuw ook al zorgen maakte over wangedrag in verre oorden blijkt uit een lang gedicht van Vondel dat pleit voor een eerlijke handel: ‘Bezoek vrijmoedelijk de ver gelegen oorden, maar pleegt oprechtigheid in handel en in woorden.’ Het gedicht, afgedrukt in de luxe editie van de  Zeespiegel, was onder andere gericht tegen de gewelddadige aanpak van Jan Pietersz Coen; het was uiteraard tegen dovemans oren gezegd.

Netwerken

De kongsis in de zeventiende eeuw zijn de remonstranten en de contraremonstranten, waarbij op de achtergrond de positie van de oranjes in de verse republiek wordt uitgevochten. De familie Blaeu voor wie handel, dus rust en niet-te-veel-zeuren, van groot belang is, schaart zich door huwelijken en politieke voorkeur bij de rekkelijke, machtige regentenfamilies. Het is een druk bestaan: drukkerij, winkel, politiek en bestuur, talloze bijbaantjes en sociale verplichtingen. Als tijdens het Twaalfjarig Bestand de orthodoxen aan de macht zijn, keert even ook het economische tij. Zandvliet heeft alle archieven binnenstebuiten gekeerd om alle relaties van de Blaeus nauwgezet bloot te leggen. Elke relatie is in het boek uit en te na beschreven, wat soms wel wat vermoeiend is.

Het netwerk van de familie Blaue bereikt een wereldwijde schaal door de enorme expansie van de maritieme handel in de zestiende en zeventiende eeuw. Iedereen en alles komt naar Amsterdam om te handelen, en de familie heeft niet voor niets zijn winkel en drukkerij aan een kade waar de schepen aanleggen. Reizigers kunnen er hun kaarten en atlassen kopen en leveren informatie over de wereld buiten Amsterdam letterlijk aan de deur af. Als vervolgens Willem Jansz Blaue wordt benoemd tot kaartenmaker van de VOC – een monopolypositie – dan is de buit helemaal binnen.

Geert Mak beschrijft in zijn bestseller De kleine geschiedenis van Amsterdam ook een omgekeerd effect van de kaartenproductie. Het is niet alleen zo dat de kaarten helpen op weg naar verre oorden, er gaat ook een stimulans van uit: de kaarten van Blaue met hun vaag ingetekende kusten vormen een uitdaging. De grote witte vlekken op de kaarten vragen erom om te worden verkend.

De Atlas Maior

De familie handelt ook in globes, sommige uiterst groot en luxe uitgevoerd. Vandaag besteld, morgen bezorgd is er niet bij. Een globe, besteld in 1644 door een plaatselijke vorst in Madagaskar wordt in 1651 geleverd, maar de goede man is net veel geld kwijt aan de begrafenis van zijn vrouw en weigert te betalen. De globe wordt bij een handelspost gestald, raakt beschadigd en verdwijnt uit het zicht. Het is ook in die tijd niet allemaal goud wat er blinkt.

In 1660 komt het magnus opus van het bedrijf gereed: de Atlas Maior in negen of twaalf delen, te leveren in vijf verschillende taaledities. Het zijn luxe prestigeobjecten, alleen op te brengen door de groten der aarde. Iets minder prestigieus zijn de stedenboeken die Blaeu vervaardigt: heel handig schrijft de familie de stadsbestuurders aan met het verzoek een plattegrond te leveren en een overzicht van belangrijke feiten, waarbij een vragenlijstje wordt meegestuurd. Men verzuimt niet te benadrukken dat door mee te werken de steden en stadsbesturen er veel eer mee inleggen en dat het hun roem zal vergroten. Medewerking verzekerd.

De Vrede van Munster levert een extra impuls op voor de cartografie, die uitdrukking geeft aan de Nederlandse trots op de eigen dominante plek op het wereldtoneel. Veel schilderijen uit de zeventiende eeuw laten dat zien: niet voor niets hangen er veel kaarten aan de muur, soms uiterst gedetailleerd, zoals op het schilderij De officier en het lachende meisje van Vermeer.

Rampjaar

1672 is ook voor de familie een rampjaar. Willem III, op het paard gehesen om het land te redden, schuift de liberale regentenfamilies, waaronder die van Joan Blaeu, als politieke vijanden aan de kant. Als vrijdenker, liberaal en uitgever van in het buitenland verboden boeken is hij nu verdacht. Een jaar later breekt er een grote brand uit waarbij de winkel en de werkplaats worden vernietigd, en datzelfde jaar sterft de pater familias Joan Blaeu, de zoon van de oprichter van het bedrijf. En wat we vaker zien: de kinderen en kleinkinderen genieten vooral nog van het kapitaal, maar met de zaak gaat het na twee succesvolle generaties definitief bergaf.

Het boek is werkelijk schitterend uitgegeven, met talloze illustraties van kaarten, archiefstukken en schilderijen. Achterin zijn de genealogische gegevens van de aan elkaar gerelateerde families nog eens overzichtelijk weergegeven. De wereld van de familie Blaeu is uiteindelijk een familiekroniek, de geschiedenis van een bedrijf.

Voor wie wil weten hoe het boekenbedrijf nationaal en internationaal functioneerde, hoe de wereld door de productie van drukwerk radicaal veranderde, is dit niet de ideale leidraad. Daarvoor kun je beter terecht bij het onlangs verschenen De boekhandel van de wereld, waarin Andrew Pettegree en Arthur der Weduwen de opkomst en het grote succes van het zeventiende-eeuwse Nederlandse boekenbedrijf beschrijven vanuit een weids perspectief.

De wereld van de familie Blaeu
Kees Zandvliet
Walburg Pers
ISBN 9789462499416
Verschenen in november 2022

Bestelinformatie