In de partijstrijd tussen de patriotten en orangisten, die zich tijdens de desastreus verlopen Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) in de Republiek der Verenigde Nederlanden ontspon, speelden dominees een vooraanstaande rol, aan beide kanten van het spectrum. Zo had je in Rotterdam Petrus Hofstede, een felle orthodoxe predikant, die in de stadhouder een beschermer zag van het ware geloof en niets moest hebben van de nieuwbakken Verlichtingsidealen. Zijn ambtgenoot IJsbrand van Hamelsveld was weer juist wel gecharmeerd van Patriotse ideeën als burgerbewapening en geloofsgelijkheid voor de dissenters in de Republiek. Tom Nieuwenhuis, die eerder publiceerde over de partijstrijd tussen de patriotten en orangisten in Waterland, schreef een degelijke biografie van deze dominee-patriot.
Wapent u lieden allen
Nieuwenhuis presenteert die biografie als een drieluik. In het eerste deel behandelt hij de geschiedenis van de patriottenbeweging, met mijlpalen als de oprichting van het Utrechtse vrijkorps Pro Patria et Libertate, waarvan ook IJsbrand van Hamelsveld lid was. Burgerbewapening – zo leerde de Amerikaanse vrijheidsoorlog – was het middel om een staatkundig geweldsmonopolie te voorkomen. ‘Wapent u lieden allen!’ scandeerde patriottenvoorman Joan Derk van de Capellen tot den Poll. En IJsbrand van Hamelsveld riep het hem na vanaf de kansel in de Domkerk van Utrecht. ‘Te wapen! Vliegt te wapen! Nederlanders!’
Moderaat
Toen puntje bij het paaltje kwam, konden al die burgermilities weinig inbrengen tegen het Pruisische invasieleger dat de vermaledijde stadhouder en zijn eega prinses Wilhelmina (een zus van de koning van Pruisen) in 1787 te hulp kwam. Menig patriot vluchtte naar het buitenland. Van Hamelsveld keerde terug naar Durgerdam, waar hij ooit predikant was. Na de Bataafse omwenteling werd hij een vooraanstaand lid van de Nationale Vergadering. Zijn standpunten over de afschaffing van de gilden en de vervolging van de oude orangistische regenten waren ‘moderaat’. Van Hamelsveld riep op tot eenheid. ‘Wij kennen thans geen Prins- noch Staatsgezinden meer, wij allen zijn vrij, wij allen zijn gelijk!’ want: ‘De Stem des Volks is de Stem van God.’ Wat was de revolutionaire oproep tot ‘broederschap’ anders dan een oproep tot naastenliefde? Dat was Van Hamelsveld ten voeten uit. Hij maakte zich sterk, tot grote ergernis van de radicale vertegenwoordigers, om iedere zitting in de Nationale Vergadering in te luiden met een ouderwetse bede – de scheiding tussen kerk en staat ten spijt. Men vond elkaar uiteindelijk in de tekst: ‘Aangenaam Opperwezen! Uwe wysheid en liefde bestuure ons in de getrouwe voldoening van onzen pligt, ter bevordering van’t heil onzes Vaderlands, en onze Natuurgenooten!’
Denktank
Na de Staatsomwenteling van 22 januari 1798 behoorde Van Hamelsveld tot de gedetineerden die in Huis ten Bosch gevangen werden gehouden. Nieuwenhuis durft een vergelijking van dat gezelschap met de gijzelaars van Sint-Michielsgestel tijdens de Tweede Wereldoorlog aan. Ook in Huis ten Bosch werd, net als in het gijzelaarskamp, fel gediscussieerd over de toekomst van Nederland, en over de betekenis van mensenrechten, vrijheid, gelijkheid en broederschap, slavernij en vrouwenonderdrukking. Een denktank avant la lettre.
Waterwee
In het tweede deel van zijn biografie gaat Nieuwenhuis dieper in op het gedachtengoed van Van Hamelsveld. Daarin leren we de dominee-patriot kennen als een man die laveerde tussen orthodoxe geloofsovertuigingen en moderne Verlichtingsidealen. Zo zag Van Hamelsveld nog in iedere natuurramp een Vingerwijzing Gods, ‘Waterwee’ (de grote overstroming van 1775) moest de zondige Nederlander weer op het juiste pad brengen. Die godsvrees combineerde hij moeiteloos met zijn pleidooi voor gelijke rechten van vrouwen en de afschaffing van de slavernij. In de emancipatie van de Joden zag hij daarentegen niets. Volgens Nieuwenhuis geen kwestie van antisemitisme, maar dat valt nog te bezien. Van Hamelsveld vreesde vooral de afvallige joden, die in zijn ogen niets meer dan ‘deïsten’ waren, een topos sinds het optreden van Spinoza en zijn kring.
Het verval der zeden
Van Hamelsveld was vooral een exponent van het achteruitgangsdiscours dat in de tweede helft van de achttiende eeuw flink gebezigd werd. De eens zo bloeiende Republiek was op haar retour en daarvoor achtte Van Hamelsveld de corrumpering van de staatkundige verhoudingen, het verval van de godsdienst en het zedenbederf verantwoordelijk.
Het derde deel van deze biografie wijdt Nieuwenhuis vooral aan de blijvende invloed van Van Hamelsveld. Hij gaf mede vorm aan een ‘moreel republikanisme’, waarin gelijke burgerrechten en -plichten gemeengoed werden. In De politieke dominee 1743-1812. IJsbrand van Hamelsveld heeft Tom Nieuwenhuis dat gedachtegoed helder voor het voetlicht gebracht.
De politieke dominee 1743-1812. IJsbrand van Hamelsveld
Tom Nieuwenhuis
Uitgeverij Verloren
ISBN 9789464550351
Verschenen in november 2022
Bestelinformatie
