Thomas More, een meesterlijke biografie van Peter Ackroyd

We leven in een utopisch jaar, althans precies 500 jaar geleden verscheen het boek Utopia van de Brit Thomas More. Onder toeziend oog van de Nederlandse humanist Erasmus werd het eerste exemplaar in Antwerpen gedrukt. More (1478 – 1535) was schrijver, jurist, humanist, staatsman en adviseur van het Britse koningshuis. Dit jaar verscheen de Nederlandse vertaling van een boek over het leven van deze Britse humanist. De biografie van More is van Peter Ackroyd, een veelzijdig historicus die eerder de biografieën schreef van onder andere Shakespeare, Dickens en Chaplin.

De bekwame jurist

Ackroyd sleept de lezer vanaf de eerste bladzijde tot de laatste mee naar het roerige eind van de middeleeuwen. Hij beschrijft gedetailleerd het Londen waarin More opgroeide. More werd katholiek opgevoed en opgeleid als jurist. Hij bleek een buitengewoon kundige onderhandelaar en een scherp retoricus. Deze kwaliteiten kwamen goed van pas toen hij secretaris van de koning werd en daarnaast zitting nam in het Britse parlement. Vanuit zijn retorische talent kwam zijn schrijverschap als logische stap. Ackroyd laat zien dat de schrijver More een twee-eenheid vormt met de erudiete jurist. Dit is voor een historicus makkelijk te bepalen, maar gedurende zijn leven liet More weinig mensen toe tot zijn ware zelf. Hij wordt getypeerd als iemand die bij voortduring een bepaalde afstandelijkheid in acht nam.

Hij studeert rechten aan New Inn. Hier staan de tradities en rituelen in hoog aanzien. Hiërarchie blijkt voor Thomas More belangrijk, net als het katholieke geloof. Hij zal in zijn latere leven veel waarde blijven hechten aan machtsverhoudingen en religie.

Dat blijkt allereerst als in 1517 Maarten Luther zijn 95 stellingen op de deur van de kerk in Wittenberg spijkert. More heeft als rechtschapen katholiek forse kritiek op de Duitser. Ackroyd merkt op dat vanaf dat moment de schrijver More een andere toon aanslaat dan voor 1517. De polemist heeft na de kritiek van Luther op de katholieke kerk de bovenhand gekregen.

Hij werkte vrijwel zijn hele leven aan het hof van het Britse koningshuis. Als jurist werd hij ingezet bij onderhandelingen met het Europese vasteland en als lid van het parlement stond hij dicht bij de koning.

More wordt kanselier, een functie die normaliter voorbestemd is voor theologen. Hij is een leek die op moet komen voor de macht en het gezag van de Britse geestelijkheid. Dit geldt niet alleen binnen de landsgrenzen, maar ook daarbuiten. Juist vanwege dit laatste heeft koning Hendrik VIII gekozen voor de erudiete jurist More. Vanuit zijn functie als kanselier krijgt More intensief met de strijd tegen ketterij te maken. Ackroyd neemt voor deze woelige periode ruim de tijd en beschrijft uitvoerig hoe besluitvorming rondom thema’s als de macht van de kerk liepen.

Met zijn benoeming als kanselier, komt More steeds meer in een isolement te zitten. Hij raakt verwikkeld in de strijd van de koning om van zijn vrouw te kunnen scheiden. Dit is in strijd met de regels zoals die vanuit Rome worden opgelegd. Koning Hendrik VIII probeert daarom de macht van de paus in te perken. More koos als trouw katholiek de kant van Rome. Het betekende zijn ontslag als kanselier. Vanaf dat moment leefde hij in zorgen. Uiteindelijk werd hij ter dood veroordeeld vanwege hoogverraad.

Belang van de biografie

De waarde van een biografie wordt niet altijd even hoog ingeschat. Toch is kennis over het leven van Thomas More van belang voor een goede receptie van zijn Utopia. De Nederlandse filosoof Hans Achterhuis schreef ooit een zeer kritisch boek over het utopisch denken. Maar bij zijn laatste bezoek aan VPRO’s Boeken toonde hij zich een bekeerd utopist. Met kennis over het leven van More, zijn strubbelingen en zijn bezigheden kwam Achterhuis tot een wezenlijk andere, positievere interpretatie. Het mag gezegd: deze biografie van Ackroyd geeft een helder beeld van wie Thomas More was, hoe hij zich in de loop van zijn leven heeft ontwikkeld en hoe hij tot zijn visie kwam.

Vaak zoekt Ackroyd de nuance. Hij beschrijft de feiten en voorziet deze van een bredere interpretatie binnen de context van de tijd. Maar waar hij soms positief kritisch is (bijvoorbeeld in zijn oordeel van Utopia), mis ik de kritische noten bij More. De rigide houding van More inzake de ketterij – zo kon hij zijn voldoening na een terechtstelling niet onderdrukken – vraagt op zijn minst een verklaring voor iemand die als humanist de geschiedenis is ingegaan.

Meer dan een biografie van More

Ackroyd heeft een verhalende biografie geschreven, waarbij het narratieve karakter niets afdoet aan de inhoudelijke kwaliteit. Het veelvuldig gebruik maken van de correspondentie van More met onder andere Erasmus geeft het boek een extra diepgang. De Britse historicus maakt gebruik van primaire bronnen en verweeft deze bronnen met het leven van zijn hoofdpersoon.

Het boek laat zich voor de periode 1515 tot 1518 ook gebruiken als leeswijzer bij het bekendste werk van More: Utopia. Ackroyd neemt de lezer mee in hoe dat boek tot stand is gekomen en welke correspondenties More onderhield die mogelijk van invloed zijn geweest op het schrijven. Interessante vraag: veranderde More de titel op aanraden van Eramus? Tot kort voor publicatie luidde die Nusquama (Grieks, laat zich vertalen tot Nergens). Ook deze Ackroyd weet in deze kwestie geen definitief uitsluitsel te geven.

Dit boek is meer dan een biografie van Thomas More. Het is een kennismaking met de wereld en haar hiërarchie van rond 1500. Het is een wandeling door het oude Londen aan de vooravond van de Reformatie. Ackroyd neemt alle tijd en ruimte om de straten waar More liep te beschrijven. Hij beschrijft de kerken waar de humanist zijn geloof belijdde, de collegezalen waar hij studeerde. Dit vraagt wat geduld van de lezer die het verhaal over het leven van More wil vernemen, maar hij krijgt daar prachtige beschrijvingen voor terug.

Thomas More, biografie
Peter Ackroyd
Uitgeverij Polis
ISBN 9789463101226
Verschenen in september 2016