George Blake bleef in elke situatie overeind

De beroemde dubbelspion George Blake overleed op 26 december 2020 in Moskou, ver weg van zijn geboortestad Rotterdam waar hij in 1922 ter wereld kwam. Ruim twee maanden na zijn dood verschijnt zijn biografie De vrolijke verrader. Een KGB-spion uit Rotterdam van de Britse schrijver en journalist Simon Kuper (1969). Net als zijn hoofdpersoon kosmopoliet: geboren in Oeganda, opgegroeid in Leiden en woonachtig in Parijs. Zijn oog viel zo’n twintig jaar geleden op een interview van journalist Hans Olink met Blake in de VPRO gids. ,,Wat een man, wat een fascinerend verhaal en wat zou ik die Blake graag voor een interview willen hebben’, dacht ik toen meteen.’’ Dat vraaggesprek kwam er, zij het lange tijd daarna, en leidde uiteindelijk tot een biografie.

George Blake leidde een lang en turbulent leven. Hij zat in het Nederlandse verzet en vluchtte in 1942 naar Engeland waar hij voor de geheime dienst ging werken. Later bekeerde Blake zich tot het communisme en werd KGB-spion. Na zijn ontmaskering door de Britten in 1961 werd hij tot 42 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Vijf jaar later wist hij op spectaculaire wijze te ontsnappen en ontkwam via de DDR naar Moskou, waar hij sindsdien woonde en een Russische held werd.

De ontmoeting met Blake vond plaats in 2012. Kuper was inmiddels bevriend geraakt met journalist Derk Sauer, die in Moskou zijn media-imperium had opgebouwd. Sauer op zijn beurt was weer bevriend met Blake, die ook in de Russische hoofdstad woonde. In het voorwoord van het boek vertelt Sauer over die vriendschap: ,,Blake sprak met ons over het Nederland uit zijn jeugd. En over zijn rol als dubbelspion, de beroemde tunnel in Berlijn en het feit dat hij misschien wel tientallen Russen die informatie aan de geallieerden hadden doorgespeeld de dood had ingedreven door ze te verraden.’’

Het was uiteindelijk Sauer die Blake wist te bewegen de interview aanvraag te accepteren, maar gemakkelijk ging dat niet. ,,Ik heb wel flink op Blake moeten inpraten. ‘En dit wordt dan echt het allerlaatste interview dat ik geef,’ zei hij. Daarmee was Kuper nog niet binnen. ,,Blake wilde mij eerst zelf spreken om te zien wat mijn bedoelingen waren. Ik vertelde dat ik hem wilde interviewen voor de NRC. Dat vond hij leuk, noemde de krant Handelsblad, de naam van de krant in zijn Rotterdamse tijd en nodigde me uit in zijn datsja.’’

Na een gesprek van ruim drie uur later stond Kuper, vol indrukken, weer buiten. Hij had meteen het gevoel dat er meer in zat dan dat ene NRC-interview ,,We lagen elkaar. Blake was een charmante, aangename man die vrijuit sprak. Alleen over Poetin wilde hij niets kwijt omdat die de macht had om hem en zijn vrouw hun datsja en pensioen af te nemen.’’

Het interview in de NRC werd gepubliceerd, maar aan een vervolg kwam Kuper niet toe. ,,Mijn kinderen waren nog vrij jong, dus dat project heb ik enkele jaren voor me uitgeschoven. Toen ik mijn onderzoek naar de handel en wandel van Blake startte, heb ik opnieuw met Derk overlegd. Blake had destijds alleen dat ene interview toegezegd. Hij wilde niet dat ik in het Engels over hem zou schrijven omdat zijn zoons en zijn ex-vrouw, vrij traditionele Britten, geen enkele behoefte hadden aan ophef rond zijn persoon. Derk raadde me aan geduld te hebben en te wachten tot Blake overleden zou zijn, omdat er dan sowieso een publiciteitsgolf zou losbarsten. Dan maakte het verschijnen van de biografie niet zoveel meer uit.’’

De schrijver en zijn hoofdpersoon hadden veel gemeen. ,,Wat ik herkende was dat kosmopoliete en ook onze zelfde achtergrond: ik ben jood, hij is halfjood, we zijn op 35 kilometer van elkaar in Nederland opgegroeid, hij in Rotterdam, ik in Leiden en we hebben beide de Britse nationaliteit.’’ Verschillen waren er ook. ,,Dat geheime leven is iets wat totaal niet bij mij zou passen. Ik ben juist een man die heel erg open is en een lafaard, bang voor spanning.’’

In zijn boek probeert Kuper vooral te achterhalen hoe Blake de dingen zag. ,,Ik heb gepoogd hem te begrijpen in plaats van te veroordelen. Dat is al eerder gedaan en daar heb ik niet zoveel aan toe te voegen. Hij heeft spionnen verraden die zijn omgebracht door de Sovjetmacht. Daarover heeft hij verantwoording af te leggen. Ik probeer niks wit te wassen. Dat hij die vreselijke dingen heeft gedaan staat vast. Hoe hij daar mee om is gegaan, vind ik veel interessanter.’’

Zijn calvinistische achtergrond speelde daarin een belangrijke rol. De familie van zijn moeder was remonstrants en als jongen omarmde Blake een streng deterministische tak die, zo schrijft Kuper, inmiddels vrijwel verdwenen is uit Nederland. ,,Blake is een echte calvinist gebleven in die zin, dat hij in voorbestemming gelooft. Alles wat gebeurt daar heeft de mens geen invloed op, dat is het lot. Daarom hoef je ook nooit spijt te hebben van je daden. In het verlengde daarvan heeft Blake altijd vastgehouden aan het verhaal, en dat geloof ik ook wel, dat hij altijd heeft gezegd: ‘ik ga je die namen van de spionnen geven, maar je mag ze geen pijn doen.’ De KGB heeft zich daar nooit zoveel van aangetrokken maar ik denk dat Blake dit vertelde om zichzelf tegen de waarheid te beschermen. Hij was geen psychopaat, geen wrede man, hield niet van geweld maar leefde in de ontkenning. Dat was een beetje zijn strategie.’’

Avontuur en ideologie

Spionnen spreken nog immer tot de verbeelding, al leeft de spionage en alles wat daar mee te maken heeft meer in de Britse geschiedenis dan in de Nederlandse, zo stelt Kuper. ,,Er zijn daar altijd veel dubbelspionnen geweest, die voor de nodige ophef hebben gezorgd.’’ Hoe komt zo’n gewone Hollandse jongen in die wereld van bedrog terecht? Daar is niet een eensluidend antwoord op te geven. Vast staat wèl dat het avontuur trok, maar volgens Kuper lag er zeker ook een ideologische component onder. ,,Voor Blake gold beide. Hij voelde zich aangetrokken tot spanning en gevaar. Na de oorlog kiest hij er niet voor om pastoor te worden maar vertrekt naar Korea, terug naar de geheime diensten. Als hij daar gevangen zit, gaat hij het communisme bestuderen. En ook later toen hij van God los raakte, bleef hij idealen uitdragen.’’

Blake kon zich aanpassen aan iedere omstandigheid. Dat was een eigenschap die hem goed van pas kwam evenals zijn optimistische aard, een karaktertrek die hij van zijn moeder had geërfd. ,,Dat onderscheidde hem van een man als zijn ‘collega’ Kim Philby, die wegkwijnde in Rusland en aan de drank ten onder ging. Blake had een totaal andere instelling. Hij accepteerde dat hij in Moskou zat, beheerste de Russische taal en wierp zich in dat avontuur met de gedachte: ik kom er wel uit, terwijl Philby hevig terugverlangde naar Engeland. Toen Kuper aan Blake vroeg of hij niet nog graag eens door Rotterdam wilde banjeren, antwoordde die: ,,Ja. Of in Engeland natuurlijk, door Londen. Maar ik weet dat dat niet mogelijk is, dus denk er verder niet aan.’’

Gevangenis-professor

Ook in gevangenschap vond Blake zijn draai. Hij gaf Arabische, Franse en Duitse les aan medegevangen, schreef brieven voor hen en begeleidde vaak onopgeleide mensen. Het leverde hem de titel ‘gevangenis-professor’ op. ,,In elke situatie probeerde Blake er het beste van te maken. Zo rond zijn 14e jaar gaat hij al naar Caïro. Hij zit daar op Franse en Britse scholen, zonder zijn ouders en leert daar Engels en Frans. Daardoor wist hij al op jonge leeftijd dat hij in elke situatie overeind kon blijven.’’

Een van de belangrijkste eigenschappen van een spion is, dat hij goed moet kunnen luisteren, zo vertelde Blake tijdens de ontmoeting in Moskou. Kuper: ,,De ander vragen stellen, zoals journalisten dat ook doen. Op feestjes zie je vaak het tegenovergestelde. De meeste mensen kunnen niet goed luisteren. Als de ander iets vertelt dan nemen ze dat niet goed in zich op. Het is veel interessanter om iemand anders te horen praten dan jezelf dingen te horen zeggen die je al lang weet.’’

Spionnen voelen zich ook aangetrokken tot het leiden van een dubbelleven omdat het ze een gevoel van macht geeft. ,,Je kunt je afvragen hoe machtig ze uiteindelijk zijn maar om dat werk te kunnen doen, oefent de gedachte dat ze meer weten dan anderen en achter de schermen aan de touwtjes trekken een onmiskenbare aantrekkingskracht uit. ‘Spionnen zijn meestal slimme mensen, die niet veel geld verdienen’, hoorde ik een keer van Seymour Hersh, de bekende Amerikaanse journalist. Ze houden van het gevoel meer te weten dan de mensen om hen heen. Je zou het als een vorm van ijdelheid kunnen zien.’’

Wat deze biografie onderscheidt van eerdere verschenen boeken over Blake is dat Kuper niet alleen vanuit de Britse invalshoek schrijft, maar ook zijn Nederlandse achtergrond erbij betrekt evenals zijn 54 Sovjet jaren. Daarnaast heeft hij hem lang een-op-een gesproken. ,,Zijn verhaal is altijd vanuit Brits oogpunt beschreven. Er zijn in de jaren zestig een paar biografieën verschenen en ook de Britse schrijfster Rebecca West heeft een hoofdstuk over hem in één van haar boeken geschreven. Ik stond trouwens versteld van het gebrek aan feitelijke kennis. West maakt het helemaal bont. Die beticht Blake van verraad van agenten in het Englandspiel. Hij zat bij een heel andere organisatie, was als koerier actief in het Nederlands verzet. Het is als biograaf beslist nodig om ook de Nederlandse, Duitse en Russische wegen te bewandelen en dat heb ik dan ook geprobeerd te doen. Hoe Blake door het calvinisme en door Rotterdam is gevormd is van wezenlijke invloed op de rest van zijn leven. Daarom is dit boek veel completer dan wat er de laatste decennia over hem is geschreven.’’

Nooit af

Een jaar of drie heeft Kuper intensief aan het boek gewerkt. In 2017 was de eerste versie gereed maar die heeft hij daarna nog kunnen herzien. ,,Een non-fictieboek is nooit af. Dat aanvaard je als biografieschrijver. Omdat zoveel materiaal geheim is, heb je altijd het gevoel dat je niet alles hebt ontdekt. Over spionnen bestaat weinig informatie. Mijn geluk was dat de Stasi-archieven openbaar zijn omdat de DDR niet meer bestaat. Dat is echt uniek, dat je een heel spionage-archief van heel lang geleden kunt inzien. Daarom hoop ik dat ik veel meer dan het topje van de ijsberg heb kunnen onthullen.’’

Afzien was het schrijven van de biografie niet en een nieuw project staat alweer op stapel. ,,Ik was er vanaf het begin tot aan het eind enorm door geboeid en heb er daarom met veel plezier aan gewerkt. Het was beslist geen lijdensweg, zoals je andere schrijvers wel eens hoort zeggen. Daarna ben ik meteen aan een nieuw project begonnen, een boek over FC Barcelona dat in september zal verschijnen. Het gaat over het wel en wee van een topclub, waarbij ik als een antropoloog te werk ga. Naast de voetballers spreek ik met mensen in de organisatie die er iedere dag rondlopen, zoals psychologen, artsen, jeugdtrainers maar ook de president van de club, al ligt nu alles even stil vanwege corona.’’

Een boekpresentatie van De vrolijke verrader zit er daarom deze keer niet in. Toch hoopt Kuper onverlet dat zijn biografie gelezen gaat worden en voor enige afleiding kan zorgen. ,,Gelukkig worden er nog steeds boeken gekocht, vanwege de pandemie meer dan ooit tevoren. En zoals ik al zei, de ontwikkelingen rond Blake blijf ik nauwgezet volgen. Mochten de Britten ooit hun archieven opengooien dan hoop ik het boek in een later stadium een update te kunnen geven, want ook dit is niet het laatste woord dat over Blake zal worden geschreven.’’

De vrolijke verrader. Een KGB-spion uit Rotterdam
Simon Kuper
Nieuw Amsterdam
ISBN 9789046823033
Verschenen in januari 2021

Bestelinformatie