Waar is Afra Geiger gebleven?

Ze is een vrouw die net als Edith Stein de Shoah niet overleefde. Ze wilde net als Edith Stein en Hannah Arendt filosoof worden. Net als Hannah Arendt speelde ze een rol in het leven van de filosofen Karl Jaspers en Martin Heidegger. Afra Geiger, onthoud die naam.

Ik ontmoette haar tijdens de research voor de documentaire De Baby, het verhaal van Anneke Kohnke, een Joodse baby die in onderduik werd gebracht in Voorburg. Otto Frank, die net te horen had gekregen dat zijn kinderen en vrouw nooit meer terug zouden komen, zorgde er persoonlijk voor dat Kohnke bij familie in New York terecht kwam. Haar ouders waren vermoord in Auschwitz.

Afra Geiger was een bekende van het gezin en zorgde als koerierster voor de uitwisseling van geld en informatie tussen de ondergedoken ouders, het kind en andere familieleden. Verder is er weinig bekend over haar rol in die geschiedenis. Ze kwam dan ook niet voor in de documentaire. Maar wie was ze?

Anneke Kohnke heeft nog steeds een foto uit 1941. Ze is als baby nog in het ziekenhuis van Hilversum en wordt vastgehouden door een voor haar onbekende vrouw. “Zou dat Afra Geiger kunnen zijn?”, vroeg ze me. Ik ging het uitzoeken.

Archieven

Op internet is bijna niks te vinden. Een melding van de oorlogsgravenstichting en twee artikelen. G. Robert Shiplett schrijft in zijn blog de volgende bijtende woorden: “Had Afra Geiger been accepted by Husserl, had Husserl not written his back-handed letter on Stein to the Göttingen philosophy department (and had they met in the open) both young philosophers might have survived.”

In de Duitse krant Die Zeit staat in 1969 een artikel met de titel ‘Kein helfende hand‘, geschreven door Aimelise Kress-Daab. Beide stukken hebben dezelfde strekking. Afra Geiger was ten onrechte in de vergetelheid geraakt en waarom had niemand een hand uitgestoken om haar te helpen? Afra Geiger was een bijzondere vrouw. Maar waarom?

Het wordt een lange, nog steeds voortdurende – we zijn nu negen jaar verder – zoektocht in archieven. In digitale archieven, maar vooral ook in echte, stoffelijke archieven met eindeloze kasten en dikke dossiers. Anderhalf jaar geleden bracht ik een week door in Marbach am Neckar, in het belangrijkste literaire archief van Duitsland. Ik heb een enorme stapel brieven opgevraagd en met veel moeite, dankzij de zeer behulpzame Birgitte Stöber, die het Sütterlinhandschrift voor me kan ontcijferen, al veel over Afra Geiger ontdekt. Steeds duidelijker klinkt in mijn hoofd de overtuiging: ik ga haar biografie schrijven.

Biografie

Een biografie schrijven over iemand die niemand kent en over wie bijna geen bronnen te vinden zijn. “Waar begin je aan?” zeg ik tegen mezelf. Maar ik ben al zo ver en het wordt me steeds duidelijker dat ik informatie heb die heel bijzonder is. Ik kan en ik wil niet meer terug.

Na een bezoek aan het archief in Marbach vraagt de archivaris of ik het goed vind dat hij mijn gegevens doorgeeft aan andere onderzoekers die ook met Afra Geiger bezig zijn. “Natuurlijk”, zeg ik, in de vaste overtuiging dat er toch niemand geïnteresseerd is en dat, als ze dat wel zijn, ze toch weinig informatie kunnen hebben. Rustig ga ik door met mijn research. En ik ga op zoek naar een uitgever die mijn boek wil publiceren:

“Geachte heer, mevrouw,

Al een paar jaar werk ik aan een biografie van Afra Geiger. Die naam zegt u waarschijnlijk weinig, ze was in 1920 studente Filosofie bij Martin Heidegger en Karl Jaspers. Ze heeft haar studie opgegeven nadat Edmund Husserl haar, vlak nadat Edith Stein niet langer voor hem wilde werken, niet wilde toelaten tot zijn lessen. Ze wilde bij hem promoveren. Heidegger en Jaspers hebben nog voor haar geprobeerd om Husserl over te halen, zonder succes.
Afra is geëmigreerd naar Nederland, werkte voor boekhandelaar Paul Gottschalk, die met hulp van de firma Nijhoff zijn waardevolle boeken uit Berlijn via Den Haag naar de VS wist te krijgen. Afra overleeft WO 2 niet omdat ze in september ’44 via Westerbork en Auschwitz in Ravensbrück terechtkomt. Daar bezwijkt ze in het ziekenhuis. Haar plek als ‘keuzekind’ van het echtpaar Karl Jaspers en Gertrud Mayer wordt na de oorlog ingenomen door Hannah Arendt.

De research voor een biografie is voor het grootste gedeelte gedaan. Nu zoek ik een uitgever. Ook om fondsen te benaderen, zodat ik tijd kan krijgen om te schrijven. Wanneer u geïnteresseerd bent, kom ik graag een keer naar Amsterdam om het verhaal verder toe te lichten.”

Tot eind vorig jaar heb ik ruim de tijd te bedenken hoe, wanneer en vooral waar ik met mijn boek heen wil. Dan krijg ik een mailtje van een universiteit in de Verenigde Staten, van Julia Goesser Assaiante, assistent professor aan het Trinity College in Hartford Connecticut. Samen met professor in de filosofie Shane M. Ewegen wil ze gaan schrijven over Afra Geiger, de vrouw die ze zijn tegengekomen in de geschriften van de filosoof Karl Löwith. Löwith was een van de beste vrienden van Afra tijdens haar studie. Hij vluchtte in 1941 naar de VS en doceerde aan de theologische faculteit van de universiteit in Hartford, tot hij in 1949 naar New York vertrok.

De vraag is of we kunnen samenwerken. Ze hebben mijn e-mailadres gekregen van het archief in Marbach.

Ik doe er heel lang over om te antwoorden. Ga ik nu al mijn moeizaam verkregen informatie – om niet – delen? En dan met academici die alle tijd en middelen hebben om zelf gedegen onderzoek te doen? Ik besluit eerlijk te schrijven dat ik niet zo goed weet wat zij mij te bieden hebben en dat ik, als het boek af is, natuurlijk bereid ben informatie te delen. Dat begrijpen ze gelukkig. Ik kan opgelucht ademhalen.

Een paar maanden slechts, want begin juli krijg ik een mail van een professor in de filosofie uit Zwitserland. Die professor wil een essay schrijven over vrouwen in de filosofie die zijn ‘verdwenen’. Dus niet alleen over Afra Geiger, maar ook over een aantal andere vrouwelijke filosofen. Vanwege haar specialisme kan ik ook van haar leren, denk ik. Dus we mailen en we bellen. Zij gaat ook naar het archief in Marbach en al snel blijkt dat zij weliswaar nog niet veel feitelijke informatie heeft, maar wel meer over Afra Geiger weet dan iedereen die ik tot nu toe ben tegengekomen. Het is niet alleen gezellig maar ook fijn dat ik mijn gedachten kan toetsen bij iemand die is ingevoerd in de wereld waarin Afra Geiger probeerde filosoof te worden. Toch heb ik na ieder telefoontje een opgefokt en onrustig gevoel en het idee dat ik in mijn vriendelijkheid teveel informatie heb weggegeven.

Schrijven

Met vernieuwde moed en verbetenheid zet ik me aan het schrijven. De gigantische legpuzzel van het leven van deze jonge, bevlogen vrouw, bestaat voorlopig alleen nog maar uit losse gedeelten en ‘verweesde’ puzzelstukjes. Om grip te krijgen lees en herlees ik de documenten en brieven die ik van de familie Mayer in bruikleen kreeg.

Ik begrijp ondertussen steeds beter waarom Martin Heidegger aan zijn vrouw Elfride schreef: “Pas door Dostojevski ben ik dit gaan begrijpen en ik ervaar de tegenstelling met mensen als Afra Geiger en anderen die alleen in relaties leven- heel sterk.” Ook waarom hij haar omschrijft als een eersteklas persoonlijkheid.

En ik heb een sterk vermoeden waarom Hannah Arendt aan Karl Jaspers schreef dat ze Afra Geiger een paar keer ontmoette, maar niets gemeenschappelijks kon ontdekken.

Toch wordt het me wel te heet onder de voeten. Ik wil degene zijn die Afra Geiger uit de vergetelheid haalt, die haar bestaan ‘zin’ geeft. Hoe kan ik voorkomen dat anderen straks gaan strijken met die eer?

“Dan had je maar door moeten schrijven”, zit ik mezelf op de kop. Dat leidt natuurlijk nergens toe. Hoe kan ik er zo snel mogelijk voor zorgen dat al mijn werk niet voor niks is geweest? De uitgever die ik het voor mij kostbare materiaal opstuurde, heeft nooit meer gereageerd. Dan maar andere uitgevers benaderen? Zelf fondsen aanschrijven? Of de Wikipediapagina voor Afra Geiger aanpassen?

Ik ben er nog niet uit. Maar dat boek, dat komt er.