Historicus Jaap Cohen werkt al zes jaar aan een boek over Theo van Gogh. Hij sprak inmiddels meer dan 150 mensen over de vermoorde film- en opiniemaker, maar diens moordenaar Mohammed B. ontbreekt nog in die rij. ‘Welk dieper inzicht kan hij mij bieden in Theo’s persoonlijkheid, vroeg ik me lange tijd af. Toch ben ik benieuwd wat hem precies gekwetst heeft en hoe hij nu, 18 jaar na de moord, terugkijkt. Ik heb gisteren zijn advocaat gemaild.’
In 2016 zegde Jaap Cohen (1980) zijn baan bij het NIOD op om zich te kunnen storten op de biografie van Theo van Gogh. ‘Ik ben in de jaren 90 opgegroeid met hem op televisie. Hij was nooit saai. Hij kon grof en kwetsend zijn maar was tegelijkertijd een soort nationale knuffelbeer.’ Die schijnbare tegenstelling fascineerde Cohen. ‘Hoe kan iemand zowel hard als hartelijk zijn? Toch is er een overeenkomst: zowel in zijn meedogenloosheid als in zijn empathie was Theo compromisloos.’
Waar kwamen die extremen in zijn persoonlijkheid vandaan, vroeg de biograaf zich af. ‘Is het genetisch bepaald, komt het door zijn opvoeding of zijn er specifieke gebeurtenissen als omslagpunt aan te wijzen? Ook zijn achtergrond is interessant. Zijn overgrootvader was de broer van schilder Vincent van Gogh, zijn oom een geliquideerde verzetsstrijder. Wat zien we van deze mannen terug in Theo?’
Cohen beperkt zijn analyse niet tot zijn hoofdpersoon. ‘Hoe reageerden zijn omgeving en Nederland op hem? Wat was zijn aantrekkingskracht? Mensen die ik spreek zijn nog steeds veel met hem bezig, zowel zijn naasten als degenen die door hem gekwetst zijn.’ Cohen wil Van Gogh bovendien plaatsen in zijn tijd. ‘Als columnist en opiniemaker gaf hij twintig jaar lang commentaar op de actualiteit. Aan de hand hiervan wil ik laten zien hoe Nederland in die periode veranderde.’
Twintig verhuisdozen
Bij zijn vorige boek, een familiegeschiedenis, was Cohen blij met elke snipper die hij in de archieven aantrof. Bij Van Gogh vormt juist de overdaad aan bronnen de grote uitdaging. ‘Ik heb al meer dan 150 mensen over hem gesproken. Zeker in begin weet je niet wat van belang kan zijn. Voor de zekerheid maakte ik van alle gesprekken lange verslagen. Ik heb zijn beide ouders uitvoerig gesproken. Zijn zoon vond het niet zo fijn om de hele tijd over zijn vader te praten, maar gaf me wel toestemming om zijn archief te bekijken.’
Die nalatenschap bestond uit 20 ongeordende verhuisdozen. ‘Dat gaf me een vliegende start. Bijzonder om ineens omringd te zijn door Theo’s persoonlijke spullen. Ik kon er uit afleiden wie belangrijk voor hem waren en vond nieuwe invalshoeken.’ Cohen verbaasde zich over de vele brieven die hij aantrof. ‘Misschien iets genetisch want ook zijn overgrootvader Theo en diens broer Vincent waren actieve brievenschrijvers. Het waren vaak enorme epistels. Aanvankelijk schreef hij ze met de hand. Mooie, ontroerende brieven, maar ook haatbrieven. Soms deed hij die zelf door de bus om vervolgens door het raam te gluren hoe de geadresseerden ze lazen.’
De biograaf trof verrassend veel correspondentie met onbekende mensen. ‘Zijn persoonlijkste brieven schreef hij aan de mensen die hij het minst goed kende. Als een soort dagboek.’ Cohen verbaasde zich over het enorme sociale netwerk van Van Gogh. ‘Met iedereen probeerde hij de meest persoonlijke band te creëren. Hij was voortdurend bezig met contact onderhouden. Hij sliep ook maar drie uur per nacht.’
‘Turn every page’
Van Gogh interviewde door de jaren heen ruim 300 mensen in zijn tv-programma Een prettig gesprek, werd zelf honderden keren ondervraagd, hij maakte zo’n 15 speelfilms en schreef talloze columns en brieven. Hoe maak je daar chocola van? Dat zijn biograaf alles wil horen, zien en lezen wat er over Van Gogh te vinden is, verklaart mede dat het boek nog niet af is.
‘Turn every page luidt het motto van biograaf Robert Caro die al decennialang werkt aan de biografie van president Johnson. Ook ik wil, als het even kan, niets missen.’ Dus nee, zijn biografie wordt geen dun boekje. ‘Dat zou ook niet bij Van Gogh passen. Het wordt een flinke pil en dan nog moet ik keuzes maken.’ Ondanks de overdaad aan bronnen blijft de biograaf zitten met vragen die hij Van Gogh niet meer kan stellen. ‘Onopgehelderde gebeurtenissen aan het einde van zijn jeugd die veel impact op hem hebben gehad.’
Dat klinkt serieus, maar er viel tijdens dit biografieproject gelukkig ook genoeg te lachen. ‘Als scholier moest Theo eens een novelle van Harry Mulisch overschrijven. Hij schreef de auteur een brief: “Is uw werk bedoeld als strafwerk?” Per kerende post liet Mulisch weten dat dit niet het geval was. Met dat briefje stapte Theo naar zijn docent om onder zijn straf uit te komen. Hilarisch.’
Mohammed B.
Van Gogh schopte tegen alles aan wat heilig was, stelt Cohen. ‘Hij had een instinct voor pijnpunten. In zijn Prettige Gesprekken zag je dat hij wist waar hij moest drukken. En hij voelde aan welke thema’s in de samenleving gevoelig lagen. Als een van zijn provocaties een reactie uitlokte, wist hij dat het goed zat en deed hij er nog een schepje bovenop.’ Dat gold ook voor zijn allereerste artikel, waarin hij zijn pijlen richtte op de Joodse schrijver Leon de Winter en zich beklaagde over de “4 mei-industrie”. ‘Hij liet het vooraf lezen aan een vriendin. “Een goed stuk, maar die grap over Anne Frank moet je niet doen.” Hij vatte dit op als een aanmoediging om er nog twee sick jokes aan toe te voegen.’
Van Gogh stond door zijn uitlatingen verschillende keren voor de rechter wegens vermeend antisemitisme. Later richtte hij pijlen op de Islam. In de film Submission stelde hij de onderdrukking van vrouwen door die godsdienst aan de kaak. Het kostte hem zijn leven. Op 2 november 2004 werd hij in Amsterdam op straat vermoord door Mohammed Bouyeri, toevallig vlakbij Cohens huis.
‘De moord en de nasleep ervan moet ik nog beschrijven. Eerst wilde ik Mohammed B. spreken, maar later twijfelde ik: welk dieper inzicht kan hij mij bieden in Theo’s persoonlijkheid? Van de andere kant: ik schrijf ook over hoe de samenleving op Theo reageerde en Mohammed B. maakte ook deel uit van die samenleving. Ik ben benieuwd wat hem precies zo gekwetst heeft. Alleen Submission of bijvoorbeeld ook Van Goghs uitlatingen over ‘geitenneukers’ en over de profeet? Hoe kijkt hij nu, 18 jaar na de moord, terug?’ Cohen is er uit: hij wil Bouyeri toch spreken. ‘Gisteren heb ik zijn advocaat gemaild.’ Is hij niet bang dat zijn biografie de toorn wekt van moslimextremisten? ‘Daar ben ik niet zo mee bezig. Ik beschrijf enkel zijn leven, belicht hem van alle kanten en laat hierbij ook zijn tegenstanders aan het woord.’
Jaap Cohens biografie van Theo van Gogh verschijnt in het najaar van 2023.
Update: Lees ook de recensie van De bolle Gogh op Biografieportaal.
.){kind=link}