Hoofddocent Literatuurwetenschap Sander Bax werkt sinds 2017 aan de biografie van Bernlef, pseudoniem van Hendrik Jan Marsman (1937-2012). Bernlefs fascinatie voor het (haperende) brein, die leidde tot zijn bekendste boek Hersenschimmen, blijkt terug te voeren op zijn vroege jeugd.
Zo’n 18 jaar geleden dompelde Bax zich al eens onder in het omvangrijke oeuvre van Bernlef voor een artikel dat hij destijds schreef voor het Kritisch Literatuur Lexicon. ‘Zijn stijl fascineerde me, zijn zinnetjes en hoe hij speelde met de relatie tussen fictie en werkelijkheid, tussen taal en werkelijkheid.’ Voor het artikel benaderde hij ook de schrijver zelf, in de stille hoop bij hem uitgenodigd te worden, maar Bernlef volstond met een zakelijk antwoord op Bax’ vragen. ‘Story of my life. Met mijn vorige boek, over Harry Mulisch, ging het net zo.’
Toen Bax in 2017 begon aan de biografie was het te laat om hem nog te ontmoeten, Bernlef was vijf jaar eerder overleden.
Een gemiste kans?
‘Als ik hem persoonlijk had leren kennen was er misschien een band tussen ons ontstaan en had ik moeten oppassen dat deze mij als biograaf niet teveel beïnvloedde. Bovendien is het maar de vraag of je iemand alleen beter leert kennen door hem vragen te stellen. Iets meer afstand is niet verkeerd en leidt tot een andere vorm van “kennen”. Dus nee, een gemis voor de biografie is het niet. Ik had hem hooguit nog wat feitelijke dingen willen vragen, bijvoorbeeld over zijn periode in Zweden, eind jaren 50. Vrienden uit die tijd zijn moeilijker te traceren en de briefwisselingen zijn in het Zweeds.’
Was Bernlefs leven net zo interessant als zijn werk?
‘Cyrille Offermans noemde Bernlef eens de anti-Baudelaire. Je zou hem ook de anti-Mulisch kunnen noemen. Bernlef was wars van theater. Hij had er geen behoefte aan om op de voorgrond te treden, niet voor niets schreef hij onder pseudoniem. Hij verdween graag achter zijn verhalen. Zijn persoonlijk leven was weinig spectaculair. Sommigen zouden het misschien saai noemen. Hij schreef de hele dag, dronk om vier uur een biertje en speelde piano. Verwacht dus geen grote onthullingen, al weet je het natuurlijk nooit…’
Waarom dan toch een biografie?
‘In mijn boek De literatuur draait door analyseerde ik in 2019 hoe de invloed van de massamedia op de literatuur is toegenomen. Het beeld van een schrijver als mediageniek, antiburgerlijk en provocatief figuur is daardoor steeds dominanter geworden. Mijn biografie laat een ander type schrijver zien en nuanceert daarmee dat stereotype beeld.
Achter de schermen was Bernlef bovendien zeer betekenisvol in de wereld van literatuur en jazz. Hij had een enorm netwerk en kwam op voor de belangen van muzikanten en schrijvers, bijvoorbeeld door zich in te zetten voor verschillende literaire tijdschriften, de vereniging voor letterkundigen en voor schrijversprotesten.
Zijn jeugd heeft hem als schrijver gevormd. Zijn jongere broer, met wie hij een slaapkamer deelde, had in zijn vroege jeugd, vermoedelijk door een medische fout, hersenschade opgelopen. Dit leidde bij Bernlef tot een levenslange fascinatie voor het brein en tot vragen die ook voor een biograaf van belang zijn: wat maakt een mens een mens, wat bepaalt de menselijke identiteit, hoe helpt het brein je de wereld te ordenen? En wat gebeurt er als dat brein begint te haperen zoals in zijn roman Hersenschimmen, verteld vanuit het perspectief van een dementerende man.’
Hoe vond hij het om altijd in één adem genoemd te worden met dat boek?
‘Als ik vertel dat ik een boek over Bernlef schrijf, gaat er niet bij iedereen een belletje rinkelen. Als ik Hersenschimmen noem, wel. Ook voor de leeslijst wordt het nog altijd veel gelezen. Bernlef had veel te danken aan dat boek, ook financieel. Zelf vond hij het een van zijn beste boeken. Hij werd wel flauw van de vragen die hij er over kreeg. Het was zo levensecht opgeschreven dat mensen zich afvroegen of hij het zelf had meegemaakt. Nee, natuurlijk niet en nee, ook niet in een vorig leven.
Mij ligt zijn autobiografische boek De man in het midden na aan het hart. Hierin reflecteert hij over zijn grootvader en over zijn politieke standpunten. Ook zijn jazz-essays en zijn vertalingen uit het Zweeds zijn nog altijd zeer de moeite waard.’
Heb je Bernlef anders leren kennen door het werk aan de biografie?
‘Hij geeft je weinig te zien en probeerde te verdwijnen achter zijn werk. Toch heb ik hem beter leren kennen. Onder meer door zijn uitgebreide briefwisselingen te lezen en door te spreken met zijn vorig jaar overleden vrouw Eva Hoornik, met wie ik meteen een klik had. Mijn beeld van Bernlef is hierdoor niet zozeer veranderd, maar wel verdiept.’
Bax’ biografie van Bernlef verschijnt naar verwachting in 2026
