Maria Vlaar werkt sinds 2017 aan de biografie van schrijver Joost Zwagerman (1963-2015). Ze kiest bewust voor een thematische opzet. ‘Als je het levensverhaal van iemand die zelfmoord pleegt chronologisch vertelt, lijkt het net alsof zijn hele leven toewerkt naar die ontknoping.’
Zou je misschien de biografie van Joost Zwagerman willen schrijven? De lunch was al afgerekend en ze hadden de jas al aan toen Arbeiderspershoofdredacteur Peter Nijssen haar de vraag stelde. Maria Vlaar, in het dagelijks leven onder meer werkzaam als korte-verhalenschrijver, recensent en interviewer voor De Standaard: ‘Ik zag het niet aankomen want we hadden afgesproken naar aanleiding van een essay dat ik in een literair tijdschrift had geschreven over pijn. Hij vroeg zich af of ik daar een boek over wilde schrijven.’
Generatiegenoten
Hoewel het biografieverzoek voor haar zes jaar geleden uit de lucht kwam vallen, kan ze het achteraf wel plaatsen. ‘Bij de Arbeiderspers kenden ze me, onder meer door een freelance klus die ik voor ze had gedaan. Voorafgaand aan de afscheidsdienst voor Zwagerman in De Duif, heb ik een tijd staan praten met zijn redacteur Elik Lettinga. Een mooi en emotioneel gesprek over onze generatie en over de generatiegenoten die ons waren ontvallen, onder meer door zelfmoord. Anil Ramdas bijvoorbeeld.’
Mede door deze contacten belandde ze ‘hoog op het lijstje’. Het hielp ook dat de voorkeur van de uitgever en de direct betrokkenen uitging naar een vrouw, een keuze die ze goed begrijpt. ‘Het literaire wereldje waarin Joost verkeerde was een apenrots, zeker in de jaren 90. Er zat geen vrouw tussen. Ze stuwden elkaar tot grote hoogten op, maar hadden ook onderlinge vetes. Veel potentiële biografen waren daar onderdeel van en daarmee minder objectief.’
Vlaar kende Zwagerman van een afstandje en had het nodige met hem gemeen. ‘We groeiden op in katholieke enclaves in Noord-Holland en gingen naar Amsterdam om Nederlands te studeren. We zagen elkaar wel eens op de faculteit en in café Het Paleis. Ik belandde als redacteur in de uitgeverswereld waar Joost als schrijver ook in verkeerde. Dat wereldje gaat in het boek zeker een rol spelen.’
Voordat ze ja zei tegen de biografieopdracht vroeg ze toestemming om een dag rond te snuffelen in Zwagermans archief: 42 dozen, ondergebracht bij het Literatuurmuseum. Ze opende vijf willekeurige dozen waarin ze onder meer zijn Zwagergidsen trof, ‘opiniërende tv-gidsen’ die de schrijver vanaf zijn tiende wekelijks uitbracht. Ook vond ze foto’s, manuscripten en agenda’s. Opgetogen verliet ze het archief. Ze had haar besluit genomen.
Levenslust
Als Vlaar Zwagerman in één woord moet samenvatten is het levenslust. Zijn enthousiasme en werklust lijken moeilijk te rijmen met zijn depressies en zelfgekozen dood. Juist dit soort tegenstellingen maken haar onderzoek interessant, stelt ze. ‘Veel is terug te voeren op zijn opvoeding, op het calvinistische katholicisme uit zijn jeugd en op zijn enorme bewijsdrang. Hij ging recht op zijn doel af: een beroemd schrijver worden.’ Ze ziet meer interessante contrasten in Zwagermans leven. ‘Bijvoorbeeld zijn liefde voor de stad versus zijn hang naar de provincie, naar zijn land van herkomst.’ Door vondsten die ze tijdens haar onderzoek deed, is ze anders naar hem gaan kijken en is ze hem beter gaan begrijpen. Wat die vondsten zijn? ‘Dat geef ik nu nog niet weg.’
Zwagerman liet door zijn werklust een omvangrijk oeuvre na van romans, verhalen, essays en gedichten. Zijn essays bewonderde Vlaar altijd al. Nu ze zijn romans met een biografenbril op herlas, stegen ook die in haar achting. ‘Recensenten waren kritisch, zeker over zijn latere romans. Hij heeft nooit een literaire prijs gewonnen. Maar in deze boeken vind je veel van zijn persoonlijke dilemma’s terug.’
Het lezen van zijn grote oeuvre was een klus op zich. Ze had mede hierdoor meer tijd nodig dan de voorgenomen vier jaar (het boek zou in het najaar van 2020 verschijnen). ‘Ik ben een optimist en heb het qua tijd onderschat. In november 2023 zou hij 60 geworden zijn. Dan is het manuscript klaar, verwacht ik.’
Toch heeft het ook zo zijn voordelen om er wat tijd overheen te laten gaan, merkt ze. ‘Toen ik begon, was hij nog maar kort overleden en vonden veel mensen het moeilijk om over hem te praten. Ik voelde me in die gesprekken soms een halve psycholoog.’ Uiteindelijk werkte vrijwel iedereen die ze benaderde mee. Zo sprak ze uitgebreid met Zwagermans intimi, onder wie zijn partner, moeder en ex-vrouw.
Het schrijven van een boek over iemand die relatief kort geleden overleed en wiens naasten er nog zijn, brengt dilemma’s met zich mee. ‘In hoeveel detail beschrijf ik bijvoorbeeld zijn medische geschiedenis? Ik maak daarin zelf de keuze, maar houd wel rekening met de gevoeligheden.’ Een andere uitdaging is de enorme hoeveelheid bronmateriaal. ‘Je kunt gemakkelijk een boek van 2000 bladzijden over hem schrijven. Maar wees gerust, onder de 500 moet zeker lukken.’
Ontknoping
Haar boek wordt geen klassieke, chronologische biografie. ‘Als je het levensverhaal van iemand die zelfmoord pleegt chronologisch vertelt, lijkt het net alsof zijn hele leven toewerkt naar die ontknoping.’ In plaats daarvan werkt ze met thematische hoofdstukken, bijvoorbeeld over zijn politieke engagement en zijn polemieken. ‘Eén hoofdstuk gaat over zijn dood. En nee, dat wordt dus niet het laatste hoofdstuk.’
Als ze Zwagerman nog één vraag zou mogen stellen, welke zou dat zijn? ‘Ik zou hem willen vragen hoe hij harmonie had kunnen vinden, wat hij nodig had gehad om zijn innerlijke tegenstrijdigheden met elkaar te verzoenen.’
