Dat er over Anton Mussert (1894-1946) al boeken zijn volgeschreven, weerhoudt Auke Kok er niet van een biografie aan de NSB-leider te wijden. ‘Ach, ik was ook niet de eerste die een boek over Johan Cruijff schreef – en het onderwerp is actueler dan ooit.’
Er ligt inmiddels een ‘intimiderend hoge stapel’ over zijn hoofdpersoon op zijn bureau want over Mussert zijn door de jaren heen verschillende boeken geschreven. Toch is Kok ervan overtuigd dat hij hier iets aan toe kan voegen. ‘Een volwaardige biografie is er nog niet. Alleen Mussert – Een politiek leven van Jan Meyers uit 1984 komt in de buurt. Het was voor die tijd vernieuwend en redelijk genuanceerd.’ Best een ‘leuk’ en ‘belangrijk’ boek, vindt Kok, ‘maar non-fictie vraagt vandaag de dag om een andere aanpak en toon, zonder moralistische terzijdes’.
Bovendien is het onderwerp actueler dan ooit door de huidige polarisering in de samenleving. ‘In het Westerpark was laatst een demonstratie waar Baudet-aanhangers en anarchisten elkaar voor fascisten en verraders uitmaakten. “NSB’er” en “Mussert” zijn weer terug als scheldwoord.’ En dus kan het geen kwaad om met de blik van nu te kijken wie Mussert eigenlijk was.
Kok weet bovendien uit zijn ervaring als schrijver van achtergrondverhalen, dat je altijd nieuwe vondsten doet. ‘Veel informatie uit het NIOD-archief, bijvoorbeeld over Musserts verblijf in Berlijn tijdens bezoeken aan Hitler, is nog niet eerder gebruikt. Archieven die in het verleden gesloten waren, zijn inmiddels toegankelijk. En natuurlijk hoop ik nog op bronnen in de privésfeer te stuiten. Dagboeken bijvoorbeeld. Of mensen die alsnog willen praten, al zijn de meesten die hem gekend hebben inmiddels overleden.’
Onbevangen
Over Mussert is zoveel – en vooral zoveel negatiefs – geschreven dat het voor een biograaf een uitdaging is om onbevangen en onbevooroordeeld te blijven kijken. ‘Daar maak ik me weinig zorgen over. Ik ga ervan uit dat monsters niet bestaan. Ik heb eerder een boek geschreven over Anton van der Waals, die werkte voor de Sicherheitsdienst. Bij hem was het nog een stuk lastiger om positieve kanten te ontdekken.’
Kok wil naar de ‘hele mens’ kijken en zijn hoofdpersoon niet kwalificeren in termen van ‘goed’ of ‘fout’. ‘Dat ligt bij Mussert sowieso genuanceerd. Er zijn zelfs juristen die zich achteraf afvragen of zijn executie wel gepast was. Als voorman van de NSB werd hij op voorhand als een verrader gezien. In welke mate is hij slachtoffer geworden van zijn symboolfunctie? Voor mij een boeiende vraag.’
Redevoeringen uit die tijd teruglezend en terugkijkend, valt het Kok op dat Mussert – bijvoorbeeld in vergelijking met de fascistische Italiaanse leider Mussolini – weinig oorlogstaal uitsloeg of haat predikte. ‘Het was een burgermannetje dat in zekere zin goed paste in het politiek gezapige Nederland uit die tijd. Hoewel Mussert een nationalist was en aanhanger van het leidersbeginsel, had die hele NSB ook iets koddigs. Met zijn defilés, pakjes en eigen taalgebruik had het een hoog padvinderij- en jongensboekengehalte. Pietje Bell en de Bende van de Zwarte Hand. Het heeft allemaal iets tragikomisch, waarbij ik moet oppassen dat ik er geen satire van maak in mijn boek.’’
Zelfbeeld
Kok is vooral gefascineerd door Musserts zelfbeeld. ‘Hij zat in een soort bubbel en leek zichzelf te zien als de redder van Nederland. Meende hij dat oprecht? Of kwam het voort uit opportunisme? Hitler nam hem nauwelijks serieus, maar daar leek hij zijn ogen voor te sluiten. Was dat een gevolg van zelfoverschatting of zelfbedrog? In hoeverre beschikte hij over zelfreflectie? Waren er momenten dat hij nog andere keuzes had kunnen maken zonder gezichtsverlies te lijden en heeft hij dat overwogen?’
Wellicht vallen ook conclusies te trekken op basis van zijn jeugd, opvoeding en relaties. ‘Mussert trouwde met zijn 18 jaar oudere tante en had later een relatie met zijn 30 jaar jongere nicht. Bijzondere relaties, die natuurlijk slecht pasten bij de nazi-ideologie. Als biograaf moet ik daar iets mee.’
Voor antwoorden probeert Kok door te dringen in het brein van zijn hoofdpersoon. What made him tick? ‘Historicus Loe de Jong kwam er destijds ook niet uit. Aan de ene kant vond hij Mussert een schertsfiguur, maar tegelijkertijd besteedde hij honderden pagina’s aan hem.’
Kok hoopt zijn boek in het voorjaar van 2025 klaar te hebben, 80 jaar na de bevrijding.
