Willem Pijper (1894-1947), componist en letterkundige

Arthur van Dijk leerde Willem Pijper op de eerste plaats als letterkundige kennen, tijdens zijn studententijd in Nijmegen. Daarna volgde pas de componist. Sindsdien heeft Van Dijk zich intensief beziggehouden met Pijper. Hij bezorgde zijn brieven (In het licht van de eeuwigheid), redigeerde zijn verzamelde geschriften (Het papieren gevaar) en schreef over zijn jeugd in Zeist. Zijn biografie van Willem Pijper kun je dan ook in verschillende opzichten als een magnum opus beschouwen. In ieder geval spreekt er een grote vertrouwdheid uit met leven en werk van Willem Pijper.

1917 is een kanteljaar voor Willem Pijper. In dat jaar bracht hij zijn Eerste symfonie uit. En het Utrechts Dagblad gaf hem een podium voor zijn vileine en virtuoos geschreven muziekrecensies. Het dubbeltalent – componist en letterkundige – had zich gemanifesteerd.

De grote broederkrijg

Van Dijk plaatst dat kanteljaar in een bredere historische context. De Eerste Wereldoorlog is van grote invloed geweest op een generatie die moet kiezen tussen de vijanden aan weerszijden van het westfront. Het Europese culturele landschap wordt beheerst door een Latijns-Germaanse tegenstelling. Matthijs Vermeulen, tijdgenoot en aanvankelijk een dierbare vriend van Pijper, laat er geen misverstand over bestaan. Na de slachtingen van Verdun en Ieper kun je de Teutoonse invloed op het muziekleven in Nederland niet langer verdragen. Vermeulen is een hartstochtelijk pleitbezorger van de Franse muziek.  Debussy, Ravel. Pijper herkent in Vermeulen een geestverwant.

Desalniettemin is de Eerste Symfonie van Pijper nog onmiskenbaar Mahleriaans. Vermeulen noemt het werk in De Telegraaf ‘een proeve van onverholen imitatie’, een sneer die Pijper grootmoedig incasseert (de breuk in hun vriendschap zou pas in 1927 plaatsvinden). In Fêtes Galantes herken je dan weer de invloed van Debussy. Voor Pijper blijft de Latijns-Germaanse tegenstelling een constante in zijn leven.

In de jaren dertig, als hij de ondergang van het Avondland  in fascisme en nationaal-socialisme als geen ander voorvoelt, vraagt Pijper zich publiekelijk af of je nog wel naar de muziek van Richard Wagner kunt luisteren.

De ideologie van het tegenwoordige Duitsland berust voor het allergrootste deel op Wagners privé-inzichten. Zowel het nieuwe heidendom als het antisemitisme, zowel Deutsche Treue als de in Germaanse landen geldende seksuele moraal kunnen met behulp van citaten uit zijn werk tot algemene waarheden geproclameerd worden. En ik vraag mij af of Wagners kunst, als kunst, deze monsterlijke vergroting op den duur verdragen zal. Met andere woorden of de mensheid – de wereld is nu eenmaal groter dan het gebied, begrensd door Rijn, Oostzee, Polen, de Karpaten en het Gotthardmassief – Wagners muziek zal kunnen blijven aanvaarden, wanneer zij bij geval het bloed en de tranen, het mateloze leed dat deze geesteshouding met wiskunstige zekerheid tot gevolg heeft, niet passief wenst te ‘aanvaarden’.

Het is Pijper ten voeten uit, scherp en visionair.

Persoonlijke leven

Van Dijk weet ook heel aannemelijk te maken dat er een grote samenhang bestaat tussen leven en werk van Willem Pijper. In zijn enige voltooide opera Halewijn stelt hij in zijn adaptie van de Middeleeuwse sage niet het koningskind centraal, dat op listige wijze aan de moordzucht van Halewijn weet te ontsnappen, maar de vrouwenverslinder zelf. Halewijn staat symbool voor het instinctmatige, de verleidingskunst en de oerkracht van het onderbewuste, volgens Pijper ook de bron van alle muziek.

Pijper herkende zich in de polygame natuur van Halewijn. Hij trouwde twee keer, maar liet er geen misverstand over bestaan dat hij het ‘erotisch pluralisme’ compromisloos hoog in het vaandel droeg. ‘Ik heb je meermalen gezegd, dat ik geen enkel huwelijk het waard vindt er een goede verhouding aan op te offeren,’ laat hij zijn minnares Louise Bolleman weten.

Wanneer je Pijper vroeg wie hem leerde componeren, noemde hij steevast Sigmund Freud. De vader van de psychoanalyse had zijn geestelijke bevrijding bewerkstelligd, leerde hem af te rekenen met ‘ganse dynastieën van voorvaderen met zekere gezichten en een Datheense galm in hun eustachiusbuis’. Freud wees hem nieuwe wegen, toen de grote broederkrijg van de Eerste Wereldoorlog alle illusies over menselijke beschaving aan diggelen had geschoten.

Tweede Wereldoorlog

En hoe zat het met de Tweede? Willem Pijper had zich in 1930 in Rotterdam gevestigd, bouwde er na zijn Utrechtse jaren een gestage carrière op als recensent voor het Rotterdamsch Nieuwsblad en directeur van het plaatselijk conservatorium. Het bombardement van 14 mei 1940 vernietigde zijn persoonlijke archief, waaronder een verzameling muziekinstrumenten. Zijn hond kwam om, waaraan hij zeer gehecht was. Het lukte Pijper niet meer muziek te maken tijdens de bezettingsjaren. Zijn tweede opera Merlijn, waarvan het libretto door zijn dierbare vriend Simon Vestdijk werd geschreven, bleef onvoltooid. Pijper overleed twee jaar na de bevrijding.

Van Dijk is bewonderenswaardig compleet in zijn biografie van Willem Pijper, zonder dat hij zich verliest in detaillistisch geneuzel. We leren de criticus Willem Pijper kennen, de componist en de bestuurder die zich nationaal en internationaal liet gelden. Pijper was een pedagoog, die op een hele generatie musici (Piet Ketting, Karel Mengelberg, Bertus van Lier, Henriëtte Bosmans) van grote invloed is geweest. Ook die kant van zijn persoonlijkheid heeft Van Dijk invoelend beschreven, waardoor je een mens van vlees en bloed leert kennen. Definitieve biografieën bestaan niet, maar je moet wel van heel goeden huize komen om Een lied dat niet sterven zal naar de kroon te kunnen steken. Van Dijk heeft een magistrale biografie geschreven.

Een lied dat niet sterven zal. Het rusteloze leven van Willem Pijper (1894-1947)
Arthur van Dijk
Arbeiderspers
ISBN hardcover 9789029542685
Verschenen in april 2025

Bestelinformatie