Er lijken elk jaar rond 4 en 5 mei weer meer boeken over de oorlog te verschijnen. De biografie Dansen op het dodenkoord over het leven van de verzetsstrijder Henk Das is een van de betere.
Hulp aan onderduikers
Henk Das was provinciaal leider van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) in Utrecht. In grote lijnen is bekend hoe de hulp aan onderduikers in de Tweede Wereldoorlog in elkaar zat. Aan de ene kant had je groepen die zich bezighielden met het inzamelen van geld, het vervalsen van persoonsbewijzen en voedselbonnen en het overvallen van bevolkingsregisters. Aan de andere kant opereerden groepen die zorgden voor onderduikadressen en onderduikers en opvanggezinnen voorzagen van geld en voedselbonnen. De regionale coördinatoren van de LO vormden de schakel tussen de beide groepen. Zij waren verantwoordelijk voor het opbouwen van een netwerk van plaatselijke contactpersonen en koeriers. Henk Das was een van die provinciale leiders.
Henk Das werd in 1916 geboren in Hellevoetsluis in een gereformeerd gezin met zeven kinderen. Zijn vader was beroepsmilitair en het gezin verhuisde vaak. Bij het begin van de Tweede Wereldoorlog woonde Henk in Utrecht. Hij was afgekeurd voor militaire dienst en kon niet leven met de Duitse bezetting. Na de Februaristaking in februari 1941 werd Henk, die een saaie kantoorbaan had, door een vriend uit de korfbalwereld betrokken bij het distribueren van voedselbonnen. Na de april-meistakingen in 1943 nam het verzet tegen de Duitsers toe, waarop de bezetter met harde hand reageerde. Het aantal onderduikers groeide daardoor gestaag. Henk Das moest zelf onderduiken en was onder de schuilnaam Ruurd vanaf dat moment full time bezig met het verzetswerk. Hij opereerde enige tijd vanuit een onderduikadres in Soest, maar moest vele malen op zoek naar een ander adres. Hij werkte onder andere vanuit Maarn en zijn woonplaats Utrecht.
Hoge eisen en grote risico’s
Het onderbrengen van onderduikers was vanaf de april-meistakingen van 1943 regionaal niet meer te organiseren en er ontstond behoefte aan landelijke coördinatie, zodat onderduikers ook buiten hun regio ondergebracht konden worden. Daarvoor richtten Mw. Helena Kuipers–Rietberg (Tante Riek) en Frits Slomp (Frits de Zwerver) de LO op. Uiteraard ging dat niet via een stichtingsacte bij de notaris. Communicatie was moeilijk. Bijeenkomsten konden alleen in het geheim worden georganiseerd. Informatie moest zo weinig mogelijk schriftelijk worden vastgelegd. Wie hielp in de onderduik moest de informatie krijgen die hij nodig had maar tegelijk ook niet te veel weten om de risico’s bij arrestatie te beperken. Dat stelde hoge eisen aan de contactpersonen van de LO, die in staat moesten zijn onopvallend te opereren en tegelijk een netwerk te vormen en aan te sturen van mensen die ze konden vertrouwen. Dat ging vaak goed, maar soms ook grondig mis, ook bij Henk Das. Hij zag zich genoodzaakt de samenwerking met ‘Ruth’, een van zijn koeriersters, te beëindigen nadat hij er achter was gekomen dat zij voedselbonnen die bestemd waren voor onderduikers achterover drukte. Uit wraak vertelde zij alles wat zij wist aan de Sicherheitsdienst (SD), met tal van arrestaties als gevolg. Erger nog was de arrestatie van een van de leiders van de LO in Zuid Holland, zijn voormalige korfbalvriend, die tijdens de verhoren veel van wat hij wist over het verzet prijsgaf aan de SD, opnieuw met fatale gevolgen. Henk Das zag dat tientallen mede-verzetsstrijders, waaronder Walraven van Hall, de bankier van het verzet, werden gearresteerd en gefusilleerd. Hijzelf ontsnapte steeds aan arrestatie, met veel geluk en vaak op miraculeuze manier. Zelf zei hij daarover na de oorlog dat hij de voortdurende dans op het dodenkoord had overleefd.
Psychische klachten
Met de bevrijding was de oorlog voor Henk Das niet afgelopen. Henk kreeg te maken met psychische klachten als gevolg van de spanningen tijdens de oorlog. Hij werd gevraagd om te gaan werken als regionaal directeur van de Stichting 1940-1945, die vlak na de oorlog was opgezet om invalide verzetslieden en nabestaanden van omgekomen verzetsstrijders te ondersteunen. In dat werk kreeg hij dagelijks te maken met de gevolgen van de problemen die hij zelf ook van nabij had meegemaakt. Hij moest oordelen over de aanvragen voor een verzetspensioen en kon bijzonder moeilijk omgaan met het massale beroep op verzetspensioenen door mensen die zich ten onrechte opwierpen als verzetsstrijder. Materiële hulp aan voormalige verzetsstrijders en hun gezinnen en nabestaanden werd na de oorlog steeds beter geregeld, maar hulp voor de psychische gevolgen van de oorlog was er nauwelijks. Over wat later de posttraumatische stressstoornis (ptss) ging heten was nog heel weinig bekend. Vier jaar na de oorlog stortte Henk Das voor de eerste keer in en moest een half jaar rust nemen. Een relatie tussen zijn oorlogservaringen en zijn psychische problemen werd op dat moment nog niet gelegd. Dat gebeurde pas vanaf de jaren vijftig toen ook voor hemzelf steeds duidelijker werd hoe zeer zijn psychische klachten samenhingen met zijn verzetsverleden, de vele keren dat hij ternauwernood aan arrestatie was ontkomen, de noodzaak om steeds nieuwe onderduikadressen te zoeken, de geheime nachtelijke vergaderingen, beslissingen over liquidaties van verraders en de constante verantwoordelijkheid voor het welzijn van zijn mensen en vooral het verlies van vele vrienden door arrestaties of de dood. Vanaf 1967 was hij niet meer in staat te werken en zag hij zich genoodzaakt om ook voor zichzelf een verzetspensioen aan te vragen.
De biografie van Henk Das is boeiend omdat het verzetswerk niet afstandelijk en vanuit de wijsheid achteraf wordt beschreven, maar vanuit het perspectief van één persoon die er midden inzat. Daardoor word je meegesleept in de spanningen en onzekerheden die het verzetswerk met zich meebracht. De biografie is ook boeiend omdat hij niet ophoudt bij de bevrijding maar duidelijk maakt wat de oorlog met een verzetsstrijder doet. Een oorlog werkt levenslang door. Daar was lange tijd na de bevrijding nog weinig aandacht voor en de kennis over het verwerken van oorlogservaringen stond nog in de kinderschoenen.
Paul Verhoeven
De ervaringen van Henk Das zijn na de oorlog vastgelegd in een aantal interviews. Zo heeft Paul Verhoeven in de jaren zestig op band vastgelegde gesprekken met Das gevoerd om zich in te leven in het leven van verzetsstrijders, met het oog op films die hij wilde gaan maken. Maar in Soldaat van Oranje zette hij later een heel ander type verzetsstrijder neer dan Henk Das was. Das heeft zijn ervaringen op het eind van zijn leven, hij werd 92, ook vastgelegd in nooit uitgegeven herinneringen. Zijn zoon Ruurd heeft geprobeerd om van het beschikbare materiaal een boek te maken. Door ziekte kon hij dat niet afmaken en zag hij zich genoodzaakt om een andere auteur te zoeken. Via via kwam hij terecht bij Wilfred Scholten, die eerder een bekroonde biografie van Barend Biesheuvel heeft geschreven. Dat is een gelukkige greep geweest. Scholten slaagt erin de spanningen en onzekerheid waarmee Das in de oorlog te maken had en zijn naoorlogse problemen geloofwaardig en meeslepend op te schrijven. Dansen op het dodenkoord is een boeiende oorlogsbiografie geworden.
Dansen op het dodenkoord. Hoe verzetsman Henk Das de oorlog overleefde, maar er toch aan onderdoor ging
Wilfred Scholten
ISBN paperback 9789024452569
Verschenen in april 2023
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 27,90)
Op mij heeft het boek een enorme indruk gemaakt. Voor mij kwam de oorlog niet eerder zo dichtbij. De grootste eyeopener was het naoorlogse verhaal. Niet eerder werd ik zo met mijn neus op de feiten gedrukt wat het dappere verzetswerk ook met je leven na de oorlog doet.