Susan Sontag volgens Benjamin Moser. Over het slagveld tussen hoofd en hart

Maandenlang heb ik uitgekeken naar de biografie Sontag. Haar leven en werk van Benjamin Moser. Mijn nieuwsgierigheid en enthousiasme werden gevoed door tweets, facebookposts en interviews. Het was een blinkende pr-campagne, die de komst van een spannende biografie beloofde. Dat kan ook moeilijk anders bij een controversieel en geliefd schrijver/denker als Susan Sontag. Op Hannah Arendt na, haar grote voorbeeld, is het geen andere vrouw gelukt dezelfde iconische indruk op het politiek-historisch wereldtoneel na te laten.

Inleiding tot de biografie is een essay dat in grove pennenstreken het portret van Sontag schetst en alvast de nadruk legt op de thema’s van haar leven: zelfbeeld – fotografie -realiteit. Dat vind ik irritant. Waarom moet de biograaf nu al zo duidelijk laten weten dat hij er is? Ik wil graag zelf nadenken en/of achteraf een conclusie lezen waar ik het wel of niet mee eens kan zijn.

Nu het boek uit is, begrijp ik waarom. De irritatie verdwijnt al snel bij de beschrijving van Susans relatie met haar moeder Mildred. Benjamin Moser durft rake (psychologische) conclusies te trekken. Het hele verhaal gaat over Mosers persoonlijke opvatting over wie Susan Sontag was en wat zij belichaamde. Dat hoeft niet semi-neutraal achterwege te blijven. Moser neemt de volle verantwoordelijkheid voor wat hij schrijft en dat waardeer ik.

Hij laat ook wel degelijk ruimte om met hem van opvatting te verschillen.
Wanneer hij schrijft dat Susan zo ‘voorlijk’ was, zegt hij ‘dat er nauwelijks een school of docent is voor te stellen die aan haar standaarden kon voldoen’. Iets verderop: ‘En in een opstel voor school in haar laatste jaar omarmt ze Freud (zo bekend dat hij geen introductie behoeft) met een hoogmoed die zelden bij een scholier zal zijn aangetroffen.’
Susan is dan een jaar of vijftien en leest Nietszche, Kant en Schopenhauer. En dus Freud. Diens boek Het onbehagen in de cultuur krijgt van de jonge Sontag een dikke plus. Hoewel ze een groot gedeelte van het werk niet begrijpt, beoordeelt ze de eerste twee hoofdstukken als ‘een uiterst heldere uitwerking van de kerngedachte, die ik nadrukkelijk onderschrijf‘.

Geen hoogmoed, maar oprechte verbazing volgens mij. Verbazing dat er mensen bestaan die woorden kunnen geven aan de grote gevoelens en gedachten die orde proberen te scheppen in de complexe omgeving die de werkelijkheid heet te zijn. Woorden die haar zelf bevestigen. Maar misschien is die verbazing de oorzaak van een adolescente euforie die overmoed – in andermans ogen hoogmoed – veroorzaakt?

Freud

Over Freud gesproken: het boek Freud. The mind of the Moralist, gepubliceerd door Philip Rieff, zou grotendeels door Sontag geschreven zijn. Een van de ‘nieuwsfeiten’ uit Mosers research die gebruikt werden in de publiciteitscampagne. Moser stelt dat Sontag bij haar vechtscheiding van Rieff moest kiezen tussen de voogdij over haar zoon David en de erkenning co-auteur van dat boek te zijn. Daarover is nu een nieuwe discussie ontstaan. Er zou geplagieerd zijn in het boek, en wie is daar dan verantwoordelijk voor? Susan of haar ex-man Rieff? Interessant, maar vooral voor academische betweters.

Als we het toch daarover hebben: Moser durft stelling te nemen tegenover zijn biografeling. Waar hij begint over de neerbuigende houding die Susan en haar ex Philip Rieff innamen in het intermenselijk verkeer – zowel in ‘real life’ aan de universiteit waar ze werkten als op papier – schrijft hij: ‘Philip en Susan waren niet de enigen in deze kringen die even getalenteerd als onzeker waren.’ Hij zegt dat mensen onuitstaanbaar waren en probeert tegelijkertijd uit te leggen waardoor dat kwam, als een liefhebbende poging hun karakterfouten te verzachten. Mooi vind ik zo’n kleine uithaal van de biograaf.

Deze biografie neemt me mee langs mijn eigen geschiedenis als vrouw, geboren in 1965, die zich van de wereld en haar vraagstukken bewust wordt op het hoogtepunt van Sontags roem. Ik voel me aangesproken door de manier waarop Moser niet alleen Sontag maar ook haar en dus mijn wereld fileert. Hij schrijft prachtige zinnen: ‘Toen de Berlijnse muur viel, kon zelfs de spijkerhardste cynicus de boog van het morele universum zien doorbuigen naar rechtvaardigheid.’ Hij weet in een alinea of in een paar zinnen met een jaloersmakende zekerheid iets te zeggen over belangrijke historische gebeurtenissen. Hij zet me aan het denken en geeft me nieuwe inzichten.

Over Aids bijvoorbeeld. In 1983 zijn er een paar honderd mensen aan overleden. En dan schrijft Moser: ‘De ziekte eiste uiteindelijk bijna 40 miljoen slachtoffers en was daarmee een van de grootste pandemieën uit de geschiedenis.’ Doeltreffend, ik heb er zo nooit naar gekeken. Zo dichtbij en toch zo ver af.
Moser laat me lezen over Irving Howe, prominent binnen de Democratic Socialists of America, de partij van Bernie Sanders en Alexandria Ocasio-Cortez. Hij schreef over een cyclus die ‘begint met de kritiek van de intellectuelen op de moderne samenleving, gekoppeld aan utopische en totalitaire oplossingen, en eindigt bij hun weerzin tegen revolutie, oorlog en totalitarisme, waarna ze zich terugtrekken in het gepolitiseerde domein van kunst en ideeën.’ Verdomd als het niet waar is.

Soms verliest Moser me. Wat bedoelt hij met: ‘Haar relatie met de geësthetiseerde vrouw in In America was een ondubbelzinnige omhelzing van het “geëxalteerde”?’ De volgende zin luidt: ‘Maar tot verbijstering van haar vrienden weigerde ze toe te geven dat zij persoonlijk kon worden gerekend tot de categorie van de diva, die haar al sinds haar kindertijd had gefascineerd.’ Ok.

Sarajevo

Liefdevol en genadeloos tegelijk schrijft Moser over Sontag. Genadeloos kon zij tegenover alles en iedereen zijn, liefdevol ging haar een stuk moeilijker af. Behalve tijdens haar bezoek aan voormalig Joegoslavië in 1993, toen Sarajewo belegerd werd en we dagelijks journaalbeelden van ‘sniperally’ te zien kregen. Sontag regisseerde in Sarajevo het stuk Wachten op Godot, tien uur per dag om van de gruwelijke werkelijkheid van de oorlog verlost te zijn. Wachtend op internationale hulp die niet kwam. Ze vroeg de inwoners van Sarajevo hoe ze zich voelden, bracht sterke drank mee en er ontstonden goede gesprekken. Een antwoord dat ze op haar vragen kreeg was:
‘Ik heb me in mijn leven nog nooit zo mens gevoeld. Ik voel me echt fantastisch. Ik wil leven, ik wil de zonsopgang zien, ik wil mensen ontmoeten. Daar honger ik naar.’
‘Dat is heel interessant,’ antwoordde Sontag, ‘want toen ik kanker had, was dat voor het eerst in mijn leven dat ik besefte hoe fantastisch het leven is.’
Blijkbaar kon ze pas echt voelen als de kogels letterlijk en figuurlijk om haar oren vlogen. Een fascinerend gegeven.

Sontag heeft jarenlang op speed en sigaretten geleefd. Het ruïneerde haar gezondheid. Ook haar medische geschiedenis, haar fysieke ongemak, zette ze om in letters op papier. Die letters zetten haar lezers in beweging omdat ze anders naar de dagelijkse werkelijkheid gaan kijken.

Sontag was de dochter van een alcoholische moeder. Zelf was ze een moeder die haar eigen en enigst kind David in emotioneel opzicht net zo verwaarloosd heeft als zij zich door haar moeder voelde.Moser beschrijft de homofobie die Sontag plaagde en maakte dat zij zich, ondanks langdurige en heftige relaties met vrouwen (de laatste met fotografe Annie Leibovitz) nooit als homoseksueel wilde laten kennen.

Verbazingwekkend blijft hoe scherp ze over haar eigen onvermogen kon schrijven, zeker in haar jonge jaren, maar uiteindelijke totaal machteloos en weerloos was in haar pogingen haar privéleven in goede banen te leiden.

Sontag heeft volgens Moser een ideaalbeeld van zichzelf gecreëerd en vocht tot haar laatste snik om dat beeld vol te houden. Wie doet dat niet. Het beeld van Sontag in deze biografie is een beeld dat ik in andere gedaanten ken. Omdat je als kind niet geleerd hebt hoe het is om vaste grond onder de voeten te hebben, blijf je je leven lang bezig de brakke bodem die je voor jezelf hebt gebouwd tegen instorten te bewapenen. Met intellect, toneelspel en alle hulpmiddelen voor handen. Maar onder die bodem gaapt altijd een bodemloze en angstaanjagende put.

Sontag. Haar leven en werk is een indrukwekkend boek waarin Benjamin Moser zijn fascinatie voor het complex ‘mens’ prachtig naar voren laat komen. De mens die beter weet, die slim is en met psychologisch en filosofisch inzicht en kennis vertelt hoe de ander het zou moeten doen. De mens die het uiteindelijk met al dat gereedschap toch voor zichzelf zo enorm kan verkloten.

Sontag Haar leven en werk
Benjamin Moser
Arbeiderpers
ISBN 9789029539784
Verschenen in september 2019

Bestelinformatie