Pater Victor verzetsman is een prijzenswaardige poging van Hans Kanters om een moedige Rotterdamse pater en de met hem verbonden katholieke verzetsgroep aan de vergetelheid te ontrukken. Kanters heeft een achtergrond in de zakenwereld en is een volle neef van de hoofdfiguur; zijn ouderlijk huis diende zelfs als hoofdkwartier voor de organisatie van de pater. Deze achtergrond en zijn persoonlijke betrokkenheid klinken duidelijk door in zijn verhaal. Zo beziet hij veel verzetsactiviteiten van zijn oom vanuit een zakelijk-organisatorisch perspectief; een voor mij wat verrassende invalshoek. Een van de hoofdstukken luidt bijvoorbeeld ‘management van een volksverhuizing’, wanneer hij het over de organisatie van de onderduik heeft. Elders schrijft hij over zijn oom als ‘de manager van het verzet’. Zijn persoonlijke betrokkenheid komt tot uitdrukking in verschillende familieherinneringen en persoonlijke observaties van zijn oom. Deze behoren tot de aardigste passages uit zijn boek.
Katholiek verzet
In zijn introductie spreekt Kanters terecht kritisch over het feit dat het katholieke aandeel in het Nederlandse verzet onderbelicht is gebleven. Ook het standaardwerk van Loe de Jong Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog geeft in zijn ogen een vrij eenzijdig beeld van het werk van de LO/LKP. De LO/LKP was de landelijke organisatie die zich tussen 1942 en 1945 inzette voor de hulpverlening aan onderduikers (Joden, verzetsmensen en degenen die zich onttrokken aan de Arbeidsinzet). In het werk van De Jong wordt Pater Victor (Nic Apeldoorn), die een prominente rol in die organisatie speelde, zelfs helemaal niet genoemd.
Een belangrijke oorzaak van die onderwaardering is volgens Kanter dat de bereidheid tot het plegen van geweld en gewapende overvallen onder katholieken in vergelijking met andersdenkende verzetsmensen, zoals gereformeerden en communisten, relatief laag was. Dat gold ook voor Pater Victor, die een grote afschuw had van geweldpleging, waardoor zijn verzetsuitingen op het eerste gezicht waarschijnlijk minder in het oog zijn gesprongen. Dat betekent echter niet dat het succes van zijn onderduikhulp in Rotterdam en later Den Haag minder van waarde was. Dat maakt Kanters goed duidelijk.
Wat de beeldvorming over de katholieke rol in de oorlog ook lange tijd bepaald heeft, is de kritische discussie over de opstelling van de toenmalige paus en, zij het in mindere mate, de Nederlandse aartsbisschop in die tijd. De paus werd verweten dat hij naliet de deportaties van Joden te veroordelen en zich te distantiëren van het antisemitisme. De scepsis in Nederland omtrent de houding van de katholieke kerk werd in 1964 nog eens aangewakkerd door de opvoering door het Nieuw Rotterdams Toneel van het toneelstuk De Plaatsbekleder. In dat stuk van de Duitse schrijver Rolf Hochhuth werd de houding van de paus (de zogenoemde plaatsbekleder) met betrekking tot de Joden gehekeld.
Kanters besteedt aandacht aan die uitvoering. Hij schrijft dat zijn oom, zijn ouders en hijzelf door de bekende katholieke acteur Ton Lutz waren uitgenodigd voor de première. Dat ‘indrukwekkende’ stuk riep volgens hem veel discussie in zijn familie op en hun commotie daarover bleef lang doorwerken. Ik herinner mij zelf nog dat het zien van het stuk bij mij als niet-katholiek juist veel woede over het optreden van de paus opwekte. Daarom kan ik mij nu goed voorstellen, wat Kanters dreef om een andere kant van de rol van katholieken in de oorlog te laten zien. Dat past goed bij de huidige geschiedschrijving van de oorlogsjaren die de sterke zwart-wit beeldvorming achter zich wil laten.
Doorbreking standaardbeeld
Hoe nauwgezet Kanters de gangen van zijn oom ook is nagegaan, een echte biografie van zijn persoon is het niet geworden. Het boek vertelt meer over de organisatie van zijn werk en is zeer uitvoerig over de vele vergaderingen die zijn oom had in Rotterdam en elders in het land. Die getuigen van moed en onzelfzuchtigheid, want hij werd op een gegeven moment door de Duitsers gezocht.
Hoewel het verhaal vooral betrekking heeft op het organisatorische werk van Nic Apeldoorn, is het toch van grote waarde. Kanters laat zien wat ervoor nodig was om allerlei ‘verzuilde’ scheidslijnen en persoonlijke ijdelheden van verschillende verzetsmensen te overstijgen. Ook geeft hij uitgebreid weer wat een gigantisch logistiek werk het was om een netwerk van onderduikadressen tot stand te brengen. De familieverhalen en zijn persoonlijke observaties en reflecties geven een aardig beeld hoe zenuwslopend het werk was dat zich in zijn omgeving en ouderlijk huis afspeelde.
Kanters doorbreekt met zijn boek het standaardbeeld van de rol van katholieken in de oorlog, dat zich tot nu toe vooral richtte op de bovenste laag van de kerkelijke hiërarchie. In die zin is zijn boek, ondanks enkele stilistische gebreken (bijvoorbeeld in de behandeling van zijn bronnen), een mooie erkenning van het verzet van mensen, zoals zijn oom, in de onderste laag van de katholieke kerk: de priesters en de leken.
Pater Victor verzetsman
Hans Kanters
Ad Donker – Rotterdam
ISBN paperback 9789061007777
Verschenen in oktober 2024
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 24,95)
