Toen in 1958 het stoffelijk overschot van Willem V van Wolfenbüttel naar Delft werd overgebracht, om daar bijgezet te worden in het familiegraf van de Oranjes, weigerde prinses Wilhelmina op te komen draven voor de plechtigheid van die ‘sukkel’; koningin Juliana gaf wel acte de présence. Wilhelmina confirmeerde met haar afwezigheid de slechte pers die de laatste stadhouder van de Republiek der Nederlanden tot op de dag van vandaag heeft.
Willem V staat te boek als een middelmatige weifelaar en een militaire onbenul, die voor zijn taak nauwelijks was opgewassen in een politiek klimaat dat door de strijd tussen patriotten en orangisten buitengewoon explosief was. Zijn eega, prinses Wilhelmina van Pruisen, had een heel andere reputatie.
Zachte hand
Maarten-Jan Dongelmans schreef met Oranjeprinses op drift een onderhoudende monografie van Wilhelmina van Pruisen. We leren haar daarin kennen als een daadkrachtige vrouw, die de inertie van haar echtgenoot bij tijd en wijle ruimschoots compenseerde. Dat deed ze al in het eerste jaar van haar huwelijk, toen ze de invloed van de hertog van Brunswijk-Wolfenbüttel aan het stadhouderlijke hof in Den Haag met ‘zachte hand’ probeerde terug te dringen. ‘De dikke hertog’, zoals hij in de Patriotse pers bekend kwam te staan, was de raadgever van Willem V. Wilhelmina deed er alles aan ‘den prins tot arbeiden aan te zetten, zijne eerzucht te prikkelen en hem te doen gevoelen, hoe vernederend het voor hem is, alles aan een ander over te laten, als hij er zelf ten volle toe bekwaam is,’ schreef ze aan haar oom Frederik de Grote.
Bijzonder kinderachtig en frivool
Behalve een slapjanus was Willem V ook een schuinsmarcheerder en had hij volgens zijn kamerheer Alexander Philip van der Capellen van Berkenrode een ‘bijsonder kinderagtig en frivool’ karakter. De patriotten maakten dankbaar gebruik van Willems dubieuze levenswandel. Volgens Dongelmans groeide hij uit tot het eerste ‘royalty-mediaslachtoffer’ in Nederland. Een spotprent uit 1782, toen de strijd tussen de patriotten en orangisten al in volle hevigheid was losgebarsten, stelde hem voor als een brakende Bacchus, terwijl een van zijn scharrels de rokken omhoog hield. ‘Ik naai en zuip voor ’t vaderland,’ luidde het begeleidend commentaar. In de zomer van 1785 had Willem V er genoeg van en verliet hij Den Haag. Het liefst had hij zich teruggetrokken op de Nassause erflanden in Duitsland, maar daar stak Wilhelmina van Pruisen een stokje voor. Zij was geenszins van plan, in weerwil van haar slome echtgenoot, de handdoek in de ring te gooien.
De prinses ontpopte zich aan Paleis Het Loo, later het Valkhof in Nijmegen, tot de diplomatieke spin in het web, die de contrarevolutie vanuit Gelderland vorm wilde geven. Daarvoor zette ze de hulp in van haar broer Frederik Willem II, die haar oom Frederik de Grote in 1786 had opgevolgd. Maar ze schuwde ook niet de banden aan te halen met Groot-Brittannië, wat nogal gevoelig lag na de desastreus verlopen Vierde Engelse Oorlog (1781-1784). Voor de Orangisten was Wilhelmina van Pruisen een rots in de branding, voor de Patriotten een vrouw die de broek aanhad.
Goejanverwellesluis
In de zomer van 1787 volgde haar bekendste politieke wapenfeit. Wilhelmina besloot naar Den Haag af te reizen, om leiding te geven aan het herstel van het stadhouderlijke gezag vanuit de hofstad. Willem V moest niets weten van haar onderneming, die al flink was uitgelekt voordat de reis goed en wel ondernomen werd. Haar weerwoord spreekt boekdelen:
‘Kent u een redelijker plan? Zeg het! Maar we moeten er een hebben. Ik ben klaar om dat van u te onderschrijven en aan het slagen er van te werken. Wanneer u echter geen plan heeft, dan moet het mijne gebruikt worden.’
De afloop van haar missie is bekend. Bij Goejanverwellesluis werd Wilhelmina van Pruisen door een vrijkorps uit Gouda aangehouden, waarop haar broer genoegdoening eiste van de Staten-Generaal. Wilhelmina wilde niets minder dan een ‘satisfaction la plus glorieuse’ – haar man moest weer in het zadel geholpen worden, met minder nam ze geen genoegen. Half september trok een Pruisisch leger van 20.000 manschappen onder leiding van Willem Ferdinand hertog van Brunswijk, een neef van de ‘dikke hertog’, de Republiek binnen en herstelde in no time het stadhouderlijke gezag. De vermaledijde stadhouder zou nog acht jaar aanblijven, maar dat de tijden aan het veranderen waren, voelde ook de hofkliek in Den Haag feilloos aan. De afschaffing van de monarchie in Frankrijk en de executie van Lodewijk XVI ging als een schokgolf door Europa.
Couleur locale
Het aardige aan de monografie van Dongelmans is dat hij het politieke verhaal – dat alom bekend is – weet te larderen met heel wat ‘couleur locale’ van het stadhouderlijke hof in de tweede helft van de achttiende eeuw. Zo lezen we over optredens van Mozart en Beethoven in Den Haag, leren we Wilhelmina kennen als een zorgzame moeder, die de pedagogische adviezen van Jean-Jacques Rousseau ter harte nam en er niet over peinsde de opvoeding van haar kinderen aan gouvernantes over te laten. Die benadering leidt niet zozeer tot nieuwe inzichten, maar heeft wel een meeslepend verhaal opgeleverd.
Oranjeprinses op drift. Wilhelmina van Pruisen en de Nederlanders
Maarten-Jan Dongelmans
Walburg Pers
ISBN paperback 9789462499294
ISBN ebook 9789462499300
Verschenen in augustus 2022
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 29,99)Bestel als ebook bij boil.com (€ 14,99)
