Naar de sterren: de eerste mens die de Aarde verliet en een reis door de ruimte maakte

Dit boek mag een biografie van Joeri Gagarin worden genoemd omdat geen enkel relevant of gevoelig detail van zijn leven ontbreekt, hoewel zijn levensverhaal helemaal is opgehangen aan een extreem korte periode, de lente van 1961, toen de ruimtevaartorganisaties in zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde Staten zich voorbereidden op een eerste bemande ruimtevlucht. Gagarin, geboren in 1934, stierf jong. Hij verongelukte in 1968 als piloot van een MiG-straaljager. Was hij zeventig geworden, dan had hij na de implosie van de Sovjet-Unie misschien nog waarheidsgetrouwere details kunnen toevoegen aan zijn ooit door Pravda-journalisten geschreven ‘autobiografie’. Biograaf Stephen Walker heeft wel alles uit de kast gehaald. Behalve een uitgebreid notenapparaat en register geeft Walker een lijst van de vele interviews die voor dit boek werden gehouden, een filmografie van documentaires en televisieproducties, plus twee lijsten van primaire en secundaire bronnen.

Meesterlijke stijl

Walker heeft meer boeken geschreven maar staat toch vooral bekend als filmregisseur. Dat vertaalt zich in deze biografie in een meeslepende stijl van vertellen, een goede timing van nieuwe verhaalbrokken, ijzersterke beschrijvingen van film- en fotomateriaal, zinderende onacademische samenvattingen van stapels documenten zoals in het begin van de biografie. Om in de stemming te komen:

‘Er is nog nooit een mens in de ruimte geweest. Niemand weet precies wat er zal gebeuren als hij daarboven aankomt – als hij überhaupt daarboven aankomt. Knappen zijn oogbollen? Houdt zijn bloed op met stromen? Overleeft hij de verpletterende G-krachten van de lancering? Verdraagt het hitteschild van zijn metalen capsule bij terugkeer in de dampkring de temperatuur van 1500 graden Celsius? Ontploft zijn raket, net zoals een paar van zijn voorgangers tijdens eerdere testvluchten? En als hij inderdaad daarboven aankomt, op een ongekende manier afgesneden van het leven en het bestaan, wordt hij dan gek?’

Ook Walkers lange uitweidingen over technologische kwesties zijn draaglijk, omdat ze verteld worden door de bril van volledig menselijk ingekleurde technici die onder druk staan van politici in Washington en Moskou, de mannen die nog geen wasmachine zouden kunnen repareren.

Het vertellen wordt stilistisch vergemakkelijkt door de zenuwslopende wedloop tussen de twee supermachten om de eerste te zijn die een mens de ruimte in schieten – en weer levend terugbrengen op aarde. Die wedloop had veel trekken van een oorlogsvoorbereiding. Geen technologisch interessant detail mocht in handen van de kapitalistische of communistische vijand vallen, de geheime diensten CIA en KGB liepen op hun tenen. Tot grote vreugde van de biograaf hebben Russen de doodstraf geriskeerd door in het geheim dagboeken bij te houden.

Hoofdpijndossiers

Beide landen hadden al succesvolle experimenten met dieren gedaan: Rusland met honden, muizen, ratten, fruitvliegjes en een konijn, Amerika met een chimpansee. Aan het experiment met aap Ham besteedt Walker dertig bloedstollende bladzijden – zo krijg je een ontnuchterende indruk van wat Gagarin te wachten stond. Die experimentele missies waren eind 1960 nog steeds te beperkt om het spoedig met een mens te proberen. Raketten ontploften nog voor ze goed en wel gelanceerd waren. Op 24 oktober 1960 explodeerde op de raketbasis in Kazachstan een volgetankte raket op het lanceerplatform, terwijl hij werd klaargemaakt voor een testvlucht. Minstens 74 mensen kwamen om in de vuurzee die erop volgde. Het is nog steeds het ergste ongeluk in de internationale geschiedenis van de rakettechniek. In feite waren allerlei technische hoofdpijndossiers nog niet opgelost toen Gagarin de ruimte in werd geschoten en hing zijn leven bij de terugkeer aan een zijden draadje. Walker laat je echte opluchting en loutering voelen wanneer Gagarin 106 minuten na lancering weer met zijn voeten in de aarde staat, op een akker waar ene Anna en haar kleindochter aardappels aan het rooien zijn. Hij droeg zijn oranje ruimtepak nog en had zijn helm nog op, waarop iemand op het laatste moment met de hand de letters CCCP (USSR) had geverfd, zodat burgers hem niet voor een spion-piloot of alien zouden aanzien en doodmaken.

Switchen

Het verschil in ontwikkeling van de ruimtevaart in de supermachten was een kwestie van weken. Daarom kan het verhaal voortdurend switchen – lekker spannend – tussen gebeurtenissen in de VS en de Sovjet-Unie, tussen de in luxe levende Duits-Amerikaanse projectleider Wernher von Braun (oud-nazi) en de onder Spartaanse omstandigheden ploeterende Russische projectleider Sergej Koroljov (oud-militair die in WOII tegen de nazi’s vocht). Walker switcht tussen de gezinnen van de Amerikaanse astronauten en die van de Sovjet-kosmonauten, tussen wat de media van de beide kampen riepen en tussen de kersverse president John F. Kennedy (geboren 1917) en de ervaren partijleider Nikita Chroesjtsjov (geboren 1894).

Top Zes

Dan zijn er nog de rivaliteiten tussen de kandidaat-ruimtevaarders onderling, want wie zou de eer en roem te beurt vallen om de eerste man in de ruimte te worden die levend terugkwam? In de VS werd de elitegroep van de Mercury Seven gekozen uit honderden kandidaten onder de veertig, straaljagerpiloten met minstens vijftienhonderd vlieguren en met een diploma van de testpilotenopleiding. Geen Amerikaanse vrouw had die kwalificaties eind 1959 maar dames werden sowieso ongeschikt bevonden: ‘Je hebt de agressieve reactie op stress, zoals we zien bij de tijger, en de onderdanige reactie die het konijn vertoont,’ zei een van de vliegerartsen ter verklaring van de Amerikaanse voorkeur.

In Rusland werd uiteindelijk uit duizenden een Top Zes geselecteerd, de lichtste mannen die niet langer dan 1,73 m mochten zijn omdat ze anders niet in de Vostok-capsule zouden passen: ‘De kleinste, net 1,68 meter, was een getrouwde oud-student gieterijtechniek van zesentwintig jaar met blauwe ogen, een open gezicht en een innemende glimlach… Hij heette Joeri Gagarin.’ Uiteindelijk zou Gagarin pas enkele dagen vóór de lancering de uitverkorene worden omdat zijn allerlaatste concurrent een beetje Duits klinkende naam had, niet uit een arbeidersklasse-milieu kwam en toch ook wel omdat tussen Koroljov en Gagarin een soort vader-zoon relatie was ontstaan.

Tests

De tientallen lichamelijke tests die de heren medici in beide supermachten voor de kandidaten bedachten, lijken soms door pseudowetenschappelijk sadisme te zijn ingegeven, het mag een wonder heten dat niemand tijdens het testen overleed (wel gebroken ribben, gebroken polsen, retinabloedingen). Er waren ook nog geen regels voor dergelijke tests met mensen (nu wel? toch eens aan André Kuipers vragen). De Amerikaanse kandidaten ondergingen

‘de koudedruktest, de kanteltafeltest, de draaistoeltest, de test met het gedeeltelijke drukpak mc-1, en de Flacktest en Valsalvamanoeuvre. Ze kregen 25 psychologische onderzoeken en gesprekken met een psychiater… rorschachtesten en een persoonlijkheidstest met 566 vragen… ze kregen tredmolentesten, ‘hoogenergetische’ geluidstesten en centrifugetesten waarbij ze steeds sneller ronddraaiden en de vernietigende g-krachten op hun lichaam drastisch werden opgevoerd om te kijken hoeveel ze konden verdragen voordat ze bewusteloos raakten… ze werden gedwongen om zeven minuten lang met hun blote voeten in een emmer met ijs te blijven zitten, bij een andere moesten ze een ‘braadhok’ in en werden ze twee uur lang bij 55 graden Celsius gebraden; bij weer een andere test moesten ze, alsof het een kinderfeestje uit een nachtmerrie was, net zolang ballonnen opblazen tot ze bijna flauwvielen.’

Zulke dingen gebeurden ook in het andere kamp en daar krijg je ook een brok in de keel als je over de woon- en werkomstandigheden leest van die duizenden arbeiders die in korte tijd een stad bouwden bij het nieuwe Kosmodroom in Kazachtstan, toen de grootste raket- en ruimtevaartbasis ter wereld. Ook Gagarin en zijn gezin werden allesbehalve in de watten gelegd. De Russische kandidaten kregen ook niet echt eerlijke voorlichting over welk gruwelijk lot hen te wachten stond als dingen technisch misgingen, dingen waarop geen voorbereiding mogelijk was, zoals een sterven dat dagen zou duren wanneer de capsule op een verkeerd punt in de atmosfeer terugkeerde (kwestie van seconden), als gevolg van vochtophoping in de capsule. Ook werd nagedacht over een bom die automatisch tot ontploffing zou komen mocht de capsule op kapitalistisch grondgebied terechtkomen.

Volle straten

Ondertussen weet Walker invoelbaar te maken hoezeer mensen overal ter wereld dit ruimtevaartduel met grote belangstelling volgden, wat het voor hen betekende dat een mens de aarde zou kunnen verlaten, op reis naar de sterren kon gaan. Een deel van de wereld hoopte op een kapitalistische overwinning, en de Komintern op een spectaculaire positieve prestatie na slecht nieuws over het neerslaan van de opstanden in de DDR en Hongarije.

Wij zijn inmiddels aan allerlei technologische huzarenstukjes gewend en zullen voorlopig niet meer jubelend de straat op gaan. Maar op de laatste pagina’s van dit epos stromen na Gagarins terugkeer op aarde in één dag honderdduizenden mensen spontaan naar Moskou (tot afgrijzen van de KGB), Gagarin reist de halve wereld rond en wordt door enthousiaste menigten opgewacht, de dappere communist drinkt zelfs thee met de Britse Queen. (Hoe fijn dit allemaal was voor de Britse communisten wordt beschreven in het heerlijke Party Animals van David Aaronovitch, een boek over opgroeien in een communistisch gezin na WOII.)

President Kennedy stelt eindelijk tientallen miljarden beschikbaar om dan maar voor het tweede spektakelstuk te gaan: de eerste man op de maan. Dat gebeurde acht jaar later in 1969 en hij heette Neil Armstrong. Jammer dat Gagarin dit niet meer mocht meemaken.

Naar de sterren – De eerste man die de aarde verliet en een reis naar de ruimte maakte
Stephen Walker
Hollands Diep
ISBN 9789048853755
Verschenen in november 2021

Bestelinformatie