Karl Marx, de benepenheid van een grote geest

De grootste schok die het lezen van Karl Marx. Grootheid en illusie. De biografie, geschreven door Gareth Stedman Jones, veroorzaakt zit niet in de geschiedenis van de filosofische en economische theorieën die hij beschrijft.

Nee, het schokkende van de levenswandel van de vriendelijk ogende man met de baard, die vaak als een groot idealistisch voorbeeld is neergezet, zit in zijn persoonlijke leven. Natuurlijk, iemand met een groot doel voor ogen, met een passie om de wereld te veranderen, heeft andere prioriteiten dan zijn familie. Dus dat hij amper van zich liet horen toen zijn vader ernstig ziek was en ruzie had met zijn moeder omdat zij weigerde hem zijn erfdeel te geven, dat is nog wel te begrijpen. Je hebt je familie tenslotte niet voor het uitkiezen.
Maar dat een man wiens vader in 1815 advocaat is en de Pruisische gouverneur verzoekt om een anti-Joods decreet in te trekken pakweg 30 jaar later in zijn ‘theorie van het jodendom’ als volgt praat is op zijn minst verwarrend:

“Het geld was ‘de wereldlijke god’ van de jood en het ‘sjacheren’ zijn ‘wereldlijke religie’, aangezien de seculiere grondslag van het jodendom volgens Karl ‘praktische noodzaak’ en ‘eigenbelang’ was. Zelfzuchtigheid was de kern van de joodse religie maar dat was ook het principe van de burgermaatschappij.’”

Ben je dan wereldvreemd, dat je vanuit je ivoren toren deze theorieën de wereld instuurt, of gewoon een antisemiet?
Ook blijkt dat Karl eigenlijk een onzekere en jaloerse man was die verheven idealen nastreefde en nieuwe formuleerde maar uiteindelijk niet in staat was er zelf naar te handelen. Dat is genoeg om van de mythe weer gewoon de man te maken.

Verelendung

Natuurlijk heb ik op school geleerd van de ‘Verelendungstheorie’. En ook al zijn we de afgelopen 175 jaar in Europa, zelfs in de voormalige Sovjet-Unie, een eind gekomen met de verbetering van de leefomstandigheden van de arbeider, die theorie behoudt zijn kracht.

En wat te denken van de volgende uitspraken:

“Hoe meer rijkdom de arbeider produceert, des te armer hij wordt. In de godsdienst is het net zo, hoe meer hij in God stopt, des te minder houdt hij vast in zichzelf.”

Al in 1843 schrijft Marx:

“Door de industrialisering en het fabrieksstelsel was het laatste stadium bereikt; ‘ de ontbinding van het gezin.’ De mens was niet langer de slaaf van mensen, hij was nu de slaaf van dingen geworden. ”

Dat soort constateringen laat je tijdens het lezen denken: als die uitspraken zo op de tijd van nu slaan, hoe ver zijn we dan echt vooruit gekomen ‘in de vaart der volkeren’?

Gareth Stedman Jones legt verbanden tussen het afschaffen van de slavernij in de Verenigde Staten en de nationale strijd tegen dynastieën als de Habsburgers, de Bourbons en de Russische tsarenfamilie, aan de andere kant van het noordelijk halfrond. De wereld was ook toen dus al een samenhangend geheel, al duurde het wat langer voor die verbanden gelegd konden worden. Is dat zo? Waarmee Stedman Jones me dan weer laat voelen hoezeer filosofie van betekenis is voor het doorgronden van de werkelijkheid.

Friedrich Engels

Marx vond dat de ware filosoof een Duitse vader en een Franse moeder moest hebben. Hij is op dat moment van Pruisen naar Frankrijk gevlucht en wil in Straatsburg een Frans-Duits tijdschrift uitbrengen, maar dat gaat niet lukken. Het wordt Parijs. Friedrich Engels, de man met wie Marx altijd in een adem genoemd wordt, leeft dan in Engeland. Hij is daar naartoe gegaan om te werken in het bedrijf van zijn vader. De mannen vinden elkaar in Parijs, in hun romantische streven een ideaalbeeld van de wereld uit te vinden. Eigenlijk zijn het twee vluchtelingen die niet vanwege het geld maar de vrijheid van denken door Europa zwerven. En zo werden het Communistisch Manifest en Het kapitaal wereldgeschiedenis.

Stedman Jones leverde met deze biografie een waar meesterwerk af. Tot in de kleinste theoretische details heeft hij uitgeplozen hoe Marx tot zijn ideeën kwam. Hij schetst een gedetailleerd beeld van de mannen, en een enkele vrouw, die Marx inspireerden, of die hem juist afstootten. Voor mijn geestesoog worden de fundamenten voor Europa gelegd, al zijn er nog twee Wereldoorlogen nodig om dat ideaal te verwezenlijken.

Maar dit gezegd hebbende, had het niet iets minder ‘wetenschappelijk’ gekund?
Als ik als liefhebber al zo moet worstelen om 684 pagina’s door te komen, hoeveel exemplaren worden er dan verkocht en ook echt gelezen?
Natuurlijk is dit boek een ‘must’ voor iedereen die van geschiedenis houdt en die wil leren van het verleden, maar dat is met deze kluif een behoorlijke opgave.

Karl Marx, grootheid en illusie, de biografie
Gareth Stedman Jones
Uitgeverij Spectrum
ISBN 9789000351725
Verschenen in maart 2017