Terra Incognita nodigt uit tot dromen, zoveel wordt duidelijk uit het levensverhaal van Jacob Roggeveen. Roelof van Gelder schreef met Naar het aards paradijs een meeslepende biografie over de ontdekker van Paaseiland.
Radicale verlichting
Jacob Roggeveen werd op 13 januari 1659 geboren in Middelburg en groeide op in de tweede helft van de zeventiende eeuw, het tijdperk van de radicale verlichting. Naar het aards paradijs is dan ook niet zozeer het verhaal van een zeebonk die uit zucht tot avontuur de woeste wateren opzocht; het is veeleer de levensgeschiedenis van een man die zich in zijn thuisland niet meer senang voelde en het daarom ontvluchtte. Roggeveen raakte in zijn jonge jaren onder invloed van de filosofie van Spinoza, wat in die tijd zo’n beetje garant stond voor een pariabestaan als ongelovige. Ergens in de jaren negentig van de zeventiende eeuw hoorde hij voor het eerst Pontiaen van Hattum preken, die – zo beweerde Roggeveen – van hem een christen maakte. Van Hattem verkondigde de leer van de lijdelijkheid, de mens als schaduw en verschijningsvorm van God die door het zoenoffer van Christus niet belast kon zijn door de erfzonde. Van Hattem verweet zijn rechtzinnige collegae ‘eigengerechtigheid’: de kennis van goed en kwaad is alleen aan God ten volle voorbehouden, niet aan de theologen. De mens is op aarde om te leven in geluk. Een blijmoedig geloof. Met zijn bijbelleer ontsloeg Van Hattem zijn volgelingen van het kwade geweten dat er door de rechtzinnigen was ingestampt. Uiteraard haalde Van Hattem zich met zijn leer de woede van de orthodoxe kerk op de hals. In 1683 werd hij van zijn predikambt in Sint Philipsland ontslagen. Hij vond een goed heenkomen in Bergen op Zoom, zijn geboorteplaats, waar een klimaat van tolerantie door een vrijzinnige magistraat zorgvuldig in stand werd gehouden. Na de dood van Van Hattem in 1706 stelde Roggeveen het zich tot taak de blijde boodschap van zijn leermeester verder te verspreiden. Roggeveen gaf de geschriften van Van Hattem uit en legde in zijn inleidingen de pointe van diens heilsboodschap uit. ´God wil niet verrijkt worden door zijn schepping, hij wil de schepping juist zelf verrijken. Van Hattem, aldus Roggeveen, liet zien dat Gods woord nergens anders toe gegeven is dan om de mens Zijn eeuwige liefde te openbaren en hem een eeuwige vertroosting te bieden.´
Utopia
Met de geest van tolerantie was het in Middelburg toen al gedaan. In 1702 vond er een factiestrijd binnen het stadsbestuur plaats, waarbij behoudende orangisten werden vervangen door de ´malcontenten´, die aan de bestaande praktijken van vriendjespolitiek en corruptie een einde wilden maken. Toen Roggeveen in 1715 terugkeerde van zijn zevenjarige ambtsperiode in de Oost merkte hij dat de oude verhoudingen volledig hersteld waren in zijn geboortestad. Tegen die tijd moet hij het plan hebben opgevat om zijn levenslange obsessie met Zuidland in concrete daden om te zetten. Die obsessie had hij van zijn vader geërfd. Arent Roggeveen was een kaartenmaker die de onontgonnen gebieden van zijn globe wenste te exploreren: de onmetelijke uitgestrektheid van de Zuidzee. Een onderneming waarvoor hij nooit het benodigde kapitaal wist bijeen te scharen, zodat het bij dagdromen bleef. Sommige ontdekkingsreizigers – William Dampier voorop – kwamen van hun avonturen terug met vage waarnemingen van een reeks eilanden, zesendertighonderd kilometer onder de kust van Chili. Er was het verhaal van Alexander Selkirk, een schipbreukeling die model stond voor Robinson Crusoe. Zuidland inspireerde romanciers tot utopieën van een ideale samenleving, waarin een vrije seksuele moraal heerste en de mens niet gecorrumpeerd was door machtshonger of winstbejag. Alles wat de oude wereld niet was, was daar in overvloed aanwezig: vredelievendheid, blijmoedigheid, levenslust. Kortom, een hattemistische samenleving in optima forma. Eind juli 1721 vertrok Jacob Roggeveen met drie schepen van de rede van Texel, om de droom van zijn vader waar te maken. In zijn bagage zaten ondermeer de scheepsverslagen van William Dampier, die hem de weg moesten wijzen naar zijn ideale eiland. Roggeveen kwam tot de pijnlijke ontdekking dat het Terra Australis Incognita, zoals Zuidland ook wel werd genoemd, niet bestond. Wel stuitte hij tijdens zijn reis op een eiland, waar immens grote beelden stonden en waarvan de bewoners hem gastvrij onthaalden, al werd er één tijdens een schermutseling zonder pardon doodgeschoten. Hij noemde het Paaseiland, vanwege de tijd van het jaar. De ontdekking was slechts een schrale troost voor een onderneming die door de West Indische Compagnie als een faliekante mislukking werd beschouwd en die een groot deel van de bemanning het leven had gekost. De thuiskomst van Jacob Roggeveen op 6 juli 1723 was allesbehalve een triomf.
Naar het aards paradijs. Het rustelove leven van Jacob Roggeveen, ontdekker van Paaseiland (1659-1729) is veel meer dan de biografie van een ontdekkingsreiziger. Roelof van Gelder weet aan de hand van het leven van Roggeveen voor de lezer ook de uitwerking van de radicale verlichting op het gemoed van een zeventiende-eeuwse burger inzichtelijk te maken. Sinds Jonathan I. Israel met zijn Radical Enlightment. Philosophy and the Making of Modernity op het belang van het verlichtingsdenken in de Republiek der Verenigde Nederland heeft gewezen, komt die periode in het historisch onderzoek steeds meer tot leven. Wat dat onderzoek ondermeer duidelijk maakt is dat er al lang voor de vrijheid blijheid van de jaren zestig een libertijnse traditie in onze cultuurgeschiedenis te ontdekken valt en dat die onderhavig is aan een zekere conjunctuur: perioden van relatieve tolerantie worden afgewisseld met meer repressieve jaren. In deze context moeten we ook het levensverhaal van Jacob Roggeveen plaatsen. Roelof van Gelder weet als geen ander die vrij abstracte materie te vertalen in een boeiend verhaal dat de lezer van het begin tot het einde bij de lurven pakt. Van Gelder is een rasverteller. Naar het aards paradijs is een prachtig boek.
Naar het aards paradijs. Het rusteloze leven van Jacob Roggeveen, ontdekker van Paaseiland (1659-1729)
Roelof van Gelder
Uitgeverij Balans
ISBN 9789460035739
Verschenen oktober 2012
