De alternatieve waarheid van een geniale anarchist en tragische pechvogel: Giambattista Vico

Heel lang geleden, in jeugdige overmoed op een Lambretta 125cc op weg van Pompeii naar Cumae om het roemrijke orakel de Sybille te bezoeken, helemaal verdwaald in chaotisch Napels, kwamen we in een park terecht. Het lag aan de voet van een enorm standbeeld dat was omringd door luid kletsende studenten. Ideale plek om de weg te vragen.
Zij lachten een beetje om ons in de vier voorgaande maanden opgepikte Calabrees accent en wij om hun rare dappere pogingen tot Engels. Een van hen had een Vespa en bood aan de weg te wijzen. Op het moment van vertrek vroeg ik wie de marmeren man op de sokkel was. Het antwoord kwam met trots en in koor: Giambattista Vico – Napels eigen filosoof uit de 17de eeuw. Nooit van gehoord, maar ter plekke ontstond een door wilde gebaren ondersteund debat over Vico versus Descartes. Heerlijk. We kwamen veel te laat in Cumae aan.
Binnen een week – nog dicht bij de grot van de Sybille – kom ik Vico weer tegen. In mijn rugzak in mijn kersverse Penguin Classics uitgave van Goethe’s Italian Journey. Goethe wijdt een aantal regels aan de filosoof:

“Zijn naam is Giambattista Vico, ze stellen hem boven Montesquieu. Bij vluchtige lezing van het boek dat me als een soort heilig geschrift werd aangereikt, lijkt het sibylline visioenen van het Goede en Juiste te bevatten. Visioenen die in de toekomst waarheid zullen of zouden moeten worden. Voorspellingen gebaseerd op een diepgaande studie van het leven en tradities. Het is voor een volk geweldig om zo een spirituele aartsvader te hebben.”

Een korte, krachtige mening over Vico van 230 jaar geleden.

Dan, een jaar of veertig later, vele reizen, nagejaagde mythes en legenden verder, duwt de postbode Het orakel van Napels. De alternatieve waarheid van Giambattista Vico van Mark Blaisse door de brievenbus.

Giambattista Vico, ook wel Giovanni Battista Vico genoemd, was een Italiaans filosoof, jurist en voorloper van de geschiedfilosofie, ofwel wijsbegeerte der geschiedenis.
Hij werd in 1668 geboren (met een dicht oog dat pas jaren later open zou gaan) iets meer dan 15 jaar na de dood van Descartes, in hartje smerig en luidruchtig Napels. Vader was boekhandelaar, moeder kon niet lezen en schrijven. Vico woonde daar het grootste deel van zijn leven en bracht zijn kindertijd letterlijk tussen de rommelige stapels en planken met boeken door. Hij kon al vroeg lezen en was duidelijk heel pienter, maar een val van een trap hield hem drie jaar van school. Het opgedane letsel zou hem broos en kwetsbaar maken, voor de rest van zijn leven, niet alleen fysiek. Met wat geluk en goede contacten – boekverzamelaars en kenners die vaders boekwinkel aandeden – genoot hij als jonge man uit de lagere klasse toch een uitgebreide universitaire opleiding. Hij reisde een aantal jaren rond als privéonderwijzer en werd uiteindelijk professor aan de universiteit van Napels, een functie die hij tot aan zijn dood zou bekleden.

Napels

Blaisses beschrijving van het barokke en klassenbewuste en toentertijd bezette Napels, en hoe Vico daarmee omging, hoe dat hem vormde, is een van de hoogtepunten van dit boek. Van alles komt langs: de kerken, de kloosters, de smerige smalle straatjes, de geurende markten, ziekte en de pest. De biograaf neem ons mee langs theaters, verboden boekenkasten, schilderijen, de muziek en de vioolbouwers en castraten uit die tijd. Naar de bordelen, de travestieten en de literaire salons. De politiek van die tijd, de wrevel tegen de bezetters, de collaboratie, de corruptie en het populisme.

De beruchte Napolitaanse vervuiling in de woorden van Blaisse: “Het verbranden van vuil zorgde voor rookwolken van verschillende kleuren, blauw voor zwavel, geel voor vet, zwart voor huiden, geelwit voor gras en rotte groenten.” De geur van dragon en tijm op de markten maar ook de stank van urine en uitwerpselen komen aan bod. De bezoekers vluchtten ervoor, maar de bewoners waren er aan gewend. En de vliegen: “In de zomer, als de wind verkeerd stond, kwamen miljoenen vliegen op de vuilnisbelten af, dan werd het Vico te machtig, dan kwam hij de bibliotheek niet meer uit. In de kerk van San Carlo Borromeo alle Brecce hing een schilderij waarop Madonna van de Vliegen was afgebeeld, zo iets kon alleen in Napels: de moeder van God, die zich klein maakte, kwetsbaar en arm, omgegeven door bromvliegen die haar geloof vergeefs proberen te kraken.” Op de meest ongedwongen manier vlecht de auteur details van het tijdperk en het dagelijkse leven door Vico’s ervaringen, filosofie en gedachtegoed heen.

Vico en de beeldende kunst: “Het werk van Caravaggio vond Vico in veel opzichten te realistisch, omdat hij schilderde wat hij zag en niet wat hij droomde. Daarom was het vulgair, hoe technisch bekwaam ook.” Over het doek *Het ongeloof van Sint Thomas* zei Vico volgens Blaisse : “De heilige lijkt te twijfelen aan wat er met Christus is gebeurd, dat is zijn goed recht. Alleen Caravaggio laat hem ter controle niet alleen een vinger proppen in de diepe wond van de goddelijke zij, hij laat hem er ook nog in kijken.” Pure spot en opzettelijke provocatie, daar kon Vico slecht tegen.

Filosoof

Wie en wat Vico als filosoof en geleerde was en vandaag nog betekent, legt Blaisse ook goed en bondig uit: “In Napels vieren ze dezer dagen (2018) met gepaste trots zijn driehonderdvijftigste verjaardag omdat hij actueler is dan ooit. In zijn meesterwerk, de Scienza Nuova, neemt Vico het op tegen Descartes, die beweerde dat de waarheid alleen uit de rede kan worden gededuceerd. Volgens Vico laat je dan juist een groot deel van de waarheid weg. De poëtische en emotionele waarden moeten meegenomen worden om de diepe waarheid van geschiedenis, taal, psychologie en sociologie te kunnen bevatten.”

In Vico’s tijd was iedere geleerde idolaat van Descartes ideeën. “Tegen deze trend ingaan door oud denken te vervangen door iets nieuws, vergde een flinke dosis moed en moest in het toenmalige Europa wel uitmonden in intellectueel isolement.” En dat gebeurde ook.
Om het in hedendaagse muziektermen te beschrijven: “Descartes, Spinoza Liebniz en Bacon waren popsterren, Vico bleef een lokale blueszanger, zonder impresario of management.”

“Volgens Vico is geschiedenis een wetenschap met eigen wetmatigheden en voorspelbaarheid. Daarmee is hij de eerste echte geschiedfilosoof die voor Hegel en Marx een belangrijke, zij het weggestopte, inspiratiebron werd. Ook hedendaagse auteurs zoals Umberto Eco, Peter Sloterdijk en Julian Barnes beroepen zich op zijn theorieën, benadrukt Blaisse.

Vico’s geliefde thema’s zijn verontrustend actueel in het huidige Europese bestel; corruptie, populisme, demagogie en de steeds groeiende kloof tussen arm en rijk. Terwijl Descartes de westerse filosofie versneld aan het rollen bracht met zijn beroemde “Ik denk dus ik ben”, verving Vico dat deels met: “Ik fabuleer, dus ik ben.” Voor hem geldt: ik denk, dus verzin, veroorzaak en wordt iemand. Zoals Blaisse zegt: “Een adagium dat vandaag een op een zou passen bij politici en populisten.”

Schatkist

Op oudere leeftijd bleef Giambattista Vico ondanks slechte ogen en pijnlijke handen aantekeningen maken die hij in een houten kist bewaarde. Voorzetten voor nieuwe boeken, onuitgewerkte ideeën en plannen, dagboekfragmenten, gedichten, citaten, tekeningen en brieven; alles kwam in die doos terecht. Hij sleepte er mee van huis naar huis en verborg zijn schat telkens onmiddelijk op die adressen, vertelt Blaisse ons. Hij verstopte de kist achter de houten lambrisering of achter een onzichtbare luik. Na zijn dood in1744 verdween de kist.

Eeuwen later, tijdens een verbouwing in modern Napels, diept een loodgieter een verzegelde houten doos op uit het puin en smokkelt die mee naar huis. Diep teleurgesteld dat er geen geld in zit, moppert hij in de dagen daarna in de kroeg over de rommel van ene Vico en bergt de doos in zijn kelder op. Bij toeval komt dit ter ore van de achternicht van de beroemde historicus en Vico-kenner Bennedetto Croce (1866 – 1952).Zij koopt de kist van hem voor honderd euro.

Loodgieter gelukkig, biograaf Blaisse dólgelukkig want hij slaagt erin om met de inhoud van die kist een aantal van de bestaande hiaten in de kennis van het leven van Vico te vullen .
Vico, zo bleek uit de hervonden aantekeningen, had meer ideeën dan zijn hoofd kon verwerken – de reden dat hij zichzelf soms tegenspreekt.

Heerlijk – dit boek gaat voortaan mee op reis, ik sla geen standbeeld of woonhuis van een filosoof meer over. Voor een bevlogen reiziger knoopt dit boek op verrassende wijze veel van wat je onderweg tegenkomt, ontdekt, waar je je over verwondert of aan ergert, aan elkaar. En Mark Blaisse, de auteur, die is goed en begrijpt het. Het boek raakt aan vragen die ik had en nog steeds heb. Het neemt me via Vico mee langs de Grieken, de Romeinen en vooral langs Homerus, die hij uniek “ontmaskert”. Het staat stil bij de Spaanse en Oostenrijkse invloeden op wat nu Italië heet. Het laat mij op een nieuwe manier naar bekende schilderijen kijken en naar muziek luisteren en versterkt daarmee mijn liefde voor mythes en legendes en de rol die ze spelen.

Het orakel van Napels. De alternatieve waarheid van Giambatista Vico
Mark Blaisse
Uitgeverij Balans
ISBN 9789460038617
Verschenen in maart 2018