Feit en fictie rondom keizerin Messalina

Net als sommige misdaadfilms en thrillers opent deze biografie met de catastrofale ontknoping: de ondergang van en de moord op Messalina, de derde vrouw van Romeinse keizer Claudius. Dat het ondanks het weggeven van de plot leest als een pageturner, is een verdienste van de schrijfster. Het grootste gedeelte van het boek beschrijft de route naar de vroegtijdige dood van de keizerin, van wie de ondertitel ons al heeft verraden dat het hier zou gaan om de ‘eigenzinnigste vrouw van Rome’. De biografie sluit af met een uiterst interessante epiloog, waarin beschreven wordt hoe haar beruchte reputatie tot inspiratiebron heeft gediend voor kunstenaars van alle rangen en standen, een prettig alibi in de Victoriaanse negentiende eeuw om uit te beelden wat eigenlijk niet gezien mag worden. Het kleurenkatern is dan ook een welkome aanvulling op de tekst.

Slangenkuil

Honor Cargill-Martin laat in dit goed vertaalde boek overduidelijk zien dat historiografie vooral een bezigheid is  overgeleverde bronnen te duiden. Het leven van Messalina is beschreven door drie Romeinse geschiedschrijvers: aan het begin van de tweede eeuw door Tacitus in zijn Annalen, door Suetonius in Keizers van Rome en een eeuw later door Cassius Dio in Romeinse Geschiedenis . Maar ‘elk werk is geschreven met een andere opzet, en elke auteur was behept met zijn eigen vooroordelen, die we moeten begrijpen voordat we hun weergave van Messalina gaan ontwarren’, aldus de schrijfster. De drie auteurs schreven hun verslag geruime tijd na de verwikkelingen, terwijl ongetwijfeld op het moment zelf al niet eens een eenduidige interpretatie te geven was. Nepnieuws is van alle tijden en ook in die tijd worden verschillende meesters gediend door verschillende waarheden. Honor Cargill-Martin toont aan waarom het ook Tacitus, Suetonius en Dio niet te doen was om een zo getrouw mogelijke reconstructie van de gebeurtenissen. Haar analyse is vooral zo interessant omdat het laat zien wat voor een levensgevaarlijke slangenkuil het Romeinse keizerrijk was na de dood van Augustus.

Misschien

Maar wat te doen als je geen andere bronnen hebt? Dan moet je gaan speculeren, en dat is wat Honor Cargill-Martin rijkelijk doet. Ik ken geen ander boek waar de woorden ‘misschien’, ‘wellicht’ en ‘waarschijnlijk’ zo vaak voorkomen – in mijn digitale versie tegen de driehonderd keer – aangevuld met constructies als ‘Messalina moet net oud genoeg zijn geweest om…’, ‘Messalina moet zich er scherp van bewust zijn geweest dat…’ en ‘Messalina moet een zucht van opluchting hebben geslaakt, toen…’ Enerzijds levert deze benadering een levendige beschrijving op van de maffia-achtige wereld waarin Messalina leefde, maar daardoor heb je af en toe ook het idee dat je een roman aan het lezen bent.

Als lezer realiseer je je dat er behalve de interpretatie van Honor Cargill-Martin nog vele andere mogelijk zijn. Het valt soms op dat de schrijfster – terecht – de bronnen wantrouwt als het gaat over Messalina, maar elders dezelfde bronnen kritiekloos gebruikt in haar analyse. De overgeleverde verhalen over de onmogelijke Tiberius en Claudius zijn door verschillende belanghebbenden natuurlijk net zo gekleurd en vervormd.

De rol van de vrouw

De ondergeschikte rol van de vrouw in het Romeinse keizerrijk loopt als een rode draad door dit boek. De ene na de andere politieke moord wordt gepleegd, en de daders vermommen die afrekeningen telkens weer als een straf voor overspelig en wellustig leven. Soms worden politieke rivalen gedood vanwege (vermeende) homoseksualiteit, maar meestal zijn er vrouwen in het spel. Vrouwen die geacht werden als kuise moeder het huishouden te bestieren, maar natuurlijk gewoon meededen aan het machtsspel aan het hof. In de decadente keizerlijke wereld van mateloze weelde, waar het ene met drank overgoten eetfestijn op het andere volgde, was er altijd wel een motief te vinden wanneer iemand weer eens uit de weg moest worden geruimd. Dat de moord op Messalina een politieke afrekening is geweest, maakt Cargill-Martin wel duidelijk. Dat Messalina op het gebied van intriges net zo wreed en meedogenloos zou zijn geweest als haar familieleden, lijdt geen twijfel.

De keizerin-hoer

Messalina wordt na haar dood afgeschilderd als een seksueel onverzadigbare vrouw en een hoer. Er wordt zelfs over haar geschreven dat ze ’s nachts de keizerlijke sponde verliet om in een goedkoop bordeel als het ware lopend bandwerk te verrichten, waarna ze onbevredigd huiswaarts keerde. Volgens Cargill-Martin is dit beeld veroorzaakt door de angst voor machtige vrouwen in het patriarchale Rome. Het is een narratief dat in de geschiedenis voortdurend opduikt.

Welke registers we ook opentrekken en welke bronnen er eventueel nog zullen opduiken, nooit zullen we weten wat er zo’n tweeduizend jaar geleden ‘echt’ is gebeurd. Wat we wel weten, is welke verhalen de wereld in kwamen en hoe de gebeurtenissen tot fictie zijn versteend. Daarom is de epiloog van het boek zo verfrissend. Daar geen speculaties, maar een prachtige beschrijving van wat kunstenaars met de ‘fictieve’ Messalina hebben gedaan. Of het icoon van wellust en perversiteit in de verste verte iets te maken heeft met de historische Messalina doet er niet meer toe. Tenslotte weten we van de historische Jezus Christus nog minder dan van Messalina, maar desondanks, of juist om die reden, heeft diens fictieve verschijning heerlijke kunstwerken opgeleverd.

Messalina – De eigenzinnigste vrouw van Rome
Honor Cargill-Martin
Omnieboek
ISBN paperback 9789401920278
ISBN e-book 9789401920285
Verschenen in juni 2024

Bestelinformatie