Feit en fictie rondom Cleopatra. Een nieuwe biografie van Dick Harrison

Toen ik als meisje van vijftien vakantiewerk deed in een kledingzaak, was er een jongeman die mij voortdurend Cleopatra noemde. Wat was ik vereerd, want ik wist op die leeftijd natuurlijk maar een ding over Cleopatra: zij was een schoonheid. Later realiseerde ik mij tot mijn teleurstelling dat deze vleierij slechts te maken moet hebben gehad met haar en mijn groot uitgevallen neus. Bovendien kunnen we nu in  de biografie van de Zweed Dick Harrison lezen dat het verre van zeker is dat Cleopatra die schoonheid werkelijk bezat. Evenmin is er zekerheid over de omvang van haar neus. Al in het  openingswoord van zijn biografie vertelt Harrison dat we geen flauw idee hebben hoe Cleopatra eruitzag: “Alle verhalen (…) over haar mooie gelaatstrekken die door de geschiedenis resoneren en op het witte doek zijn vereeuwigd, zijn verzonnen”.

De biograaf en zijn bronnen

Dick Harrison is een Zweeds historicus, gespecialiseerd in de middeleeuwen. Hij schreef meerdere werken, bijvoorbeeld over de slavernij, de heksenjacht, de dertigjarige oorlog en de volksverhuizingen. Daarnaast schreef hij biografieën over Toetanchamon, Hendrik VIII, Christina van Zweden en Karel de Grote. En nu dus een biografie waarin Cleopatra centraal staat.

Naast dat we niet weten hoe Cleopatra eruitzag (zelfs haar huidskleur is onderwerp van discussie omdat niet bekend is wie haar moeder was), weten we ook weinig over haar geschiedenis. De geschriften die voorhanden zijn, werden geschreven door haar Romeinse vijanden en die vertelden meestal niet veel goeds. Zij beschreven haar als gevaarlijk, doortrapt en als verleidster. Harrison:

“Alles wat we van haar hand hebben (…) is één woord in een papyrusdocument dat tot op de dag van vandaag bewaard is gebleven omdat het later werd gebruikt als wikkel voor een mummie.”

Hij heeft zich dus noodgedwongen moeten behelpen met bronnen die bestaan uit “zeer twijfelachtige en tendentieuze geschriften en geruchten die als ondoordringbare mistbanken tussen ons en Cleopatra’s leven oprijzen”. Waarom wil hij dan toch een biografie over haar schrijven? Daarover laat hij zich niet expliciet uit. Het lijkt erop dat hij het spannend vindt om te proberen om haar ware feitelijke geschiedenis boven tafel te krijgen. Een moeilijke opdracht voor een biograaf, lijkt me. Hoe heeft hij zich hier uit gered?

Vóór Cleopatra

Harrisons eerste hoofdstukken beschrijven de historie voordat Cleopatra aan de macht kwam, zodat we weten in welke context ze regeerde. Het Ptolemaeïsche koningshuis werd gesticht door Ptolemaeus I, die zich in 305 v.Chr. liet uitroepen tot koning van Egypte, zetelend in het paleis te Alexandrië. Vanaf de veroveringen door de Macedonische koning Alexander de Grote tot de Romeinse verovering van Griekenland was het oude Griekenland op zijn hoogtepunt. Dit wordt ook wel het hellenistische tijdperk genoemd (334–30 v. Chr.). Egypte was het laatste hellenistische rijk. Na Ptolemaeus I volgden vele oorlogen met de Seleuciden (Syrië) waardoor het Ptolemaeïsche koninkrijk voor hulp een beroep moest doen op Rome. Vanaf 168 v.Chr. was Egypte in feite een Romeinse vazalstaat.

We ontmoeten ook de vader van Cleopatra, Ptolemeus XII. In het hellenistische Egypte hadden de leden van het koningshuis allemaal dezelfde naam. Alle koningen heetten Ptolemaeus (Polemos betekent oorlog) en de koninginnen droegen de namen Berenice, Arsinoë of Cleopatra (haar vaders glorie). ‘Onze’ Cleopatra, zoals Harrison haar noemt, is Cleopatra VII. Ptolemeus XII is een van de slechtste heersers van Egypte geweest; hij werd zelfs afgezet door zijn onderdanen, waarna hij Rome smeekte om hem de troon terug te geven. De Romein Marcus Antonius heroverde namens Ptolemeus XII Egypte, dat inmiddels in een miserabele toestand van misoogsten en overstromingen verkeerde.

Cleopatra’s leven

In die situatie erft Cleopatra (69 – 30 v.Chr.) als zeventienjarige de troon. Al haar acties zijn gericht op het weer groot maken en in stand houden van het Egyptische Rijk. Aangezien Egypte een Romeinse vazalstaat was, moet zij voor dat doel de Romeinen te vriend houden. Haar leven wordt dan ook beheerst door het voeren van oorlogen. Burgeroorlogen en veldslagen volgen elkaar op. Nu in alle oorlogscommotie om ons heen de discussie weer oplaait of een wereld geleid door vrouwen niet vreedzamer zou zijn, is Cleopatra van dit idee bepaald geen goed voorbeeld. Nauwelijks is zij aan de macht of generaal Pompeius vraagt haar om oorlogsschepen en huurlingen in de Romeinse burgeroorlog tegen generaal Julius Caesar. Een aantal jaren later wordt het leger van Pompeius verpletterd door de troepen van Caesar. Pompeius vlucht naar Egypte en wordt daar vermoord. Overwinnaar Caesar roept Cleopatra op naar Alexandrië te komen om samen met hem strijd te voeren in de burgeroorlog. Zij weet verborgen in een matrasovertrek door de vijandelijke linies te komen. Er ontstaat een liefdesrelatie met Caesar en hij schenkt haar een zoon, Caesarion. De aard van hun liefdesrelatie blijft in de biografie onduidelijk. Probeerde Cleopatra door een zoon bij Caesar te verwekken macht te verwerven en haar doel, namelijk het groot maken van Egypte, te bereiken? We weten het niet. In elk geval verheft Cleopatra na de moord op Caesar hun zoon Caesarion tot haar meeregerende koning. De moord op Caesar is het begin van een volgende jarenlange Romeinse burgeroorlog, waarin Cleopatra de kant kiest van de Romein Marcus Antonius, die zij een vloot ter beschikking stelt. Hij is nogal een losbol, dus de feesten die hij samen met Cleopatra organiseert, zijn niet van de lucht. Marcus Antonius identificeert zich met de god Dionysos en Cleopatra ziet zichzelf als een incarnatie van Isis alias Aphrodite, een ontmoeting dus tussen twee goden. Ook zij beginnen een liefdesrelatie, waaruit een tweeling voortkomt, Alexander en Cleopatra. Opnieuw kunnen we ons afvragen of dit werkelijke liefde was of een greep naar de macht. Het leidt er in elk geval toe dat zij nu drie erfgenamen voor de troon heeft, alle drie geboren uit een machtige Romein, hetgeen haar positie als heerseres van Egypte internationaal enorm versterkt. Later krijgt zij zelfs nog een zoon van Marcus Antonius, genaamd Ptolemaeus Philadelphus. Intussen voert Marcus Antonius strijd tegen de Parthen, waarbij Cleopatra zijn rijkste en dus belangrijkste vazal is. Hij verliest jammerlijk, waarop Cleopatra en Marcus Antonius terugkeren naar Alexandrië. Marcus Antonius regelt daar per testament de verdeling van het Oost-Romeinse Rijk onder de kinderen van Cleopatra VII. Dat schiet de Romein Octavianus, later keizer Augustus, in het verkeerde keelgat, ook omdat hij als erfgenaam van Caesar wordt onterfd door deze ‘Donatie van Alexandrië’. Vanuit het perspectief van Rome is dit hoogverraad. Dit leidt tot de beroemd geworden slag bij Actium. De vloot van Marcus Antonius en Cleopatra wordt verslagen. Een jaar later plegen zowel Marcus Antonius als Cleopatra zelfmoord. Het meest waarschijnlijk is datCleopatra de hand aan zichzelf sloeg door in een kist met vijgen een slang naar binnen te smokkelen waarmee ze zichzelf vergiftigde. Het betekent de ondergang van de Egyptische dynastie en het einde van de honderd jaar durende periode van Romeinse burgeroorlogen. Het betekent ook het einde van Cleopatra als de laatste hellenistische heerseres van Egypte.

Beeld van Cleopatra in de eeuwen na haar dood

Cleopatra was verre van een zwakke vrouw zoals ze wel vaak werd afgeschilderd, namelijk als afhankelijk van machtige mannen zoals Julius Caesar en Marcus Antonius. Harrison noemt dat een groot misverstand. Ze was juist een sterke heerser die al haar energie richtte op het voortbestaan van het Egyptische rijk. Haar strijd voor de onafhankelijkheid van Egypte heeft Cleopatra haar historische betekenis en legendarische status gegeven. In de latere eeuwen werden de beelden van Cleopatra voortdurend aangepast aan de tijdgeest, alle even verkeerd volgens Harrison. In de Arabische geschiedenis werd ze een deugdzame en wijze vrouw; in het middeleeuwse Europa werd ze geassocieerd met hebzucht, wreedheid en lust; in de Renaissance concentreerde men zich op haar zondige seksualiteit of juist op haar trouw aan Marcus Antonius; Shakespeare zette haar neer als een heldin, verpletterd door haar lijden; op de doeken van de barokschilders is ze een weelderige en machtige vrouw; in de negentiende eeuw wordt ze omgevormd tot een geseksualiseerd en decadent symbool van het Oosten. Dit terwijl professionele geschiedschrijvers haar juist rehabiliteerden en haar beschreven als de heerser die ze feitelijk was. Desalniettemin zette de Cleopatra-mythe zich in de 20^ste eeuw door met films die Cleopatra als een vamp voorstelden, ofwel een ‘glamoureuze, flirterige en seksueel bevrijde vrouw’. Tot slot noemt Harrison het stripboek Asterix en Cleopatra, verschenen in 1963, waarin Cleopatra wordt afgebeeld met een zeer spitse neus. We kunnen zeggen dat zij door de eeuwen heen (en nu nog steeds) een symboolfunctie heeft gehad.  

Onwaarheden ontmanteld

Het lijkt niet gemakkelijk om een biografie te schrijven op basis van zoveel onzekere bronnen. Zelfs de geschriften over Cleopatra van de historici Plutarchus en Cassius Dio die vaak worden aangehaald door Harrison, zijn nauwelijks betrouwbaar, terwijl ze toch geschreven zijn niet lang na Cleopatra´s dood, in de eerste tot en met de derde eeuw na Christus. Daarnaast  speelde Octavianus / Augustus een rol in de demonisering van Cleopatra. Hij maakte haar zwart door haar af te schilderen “als een immorele, verkwistende, verleidelijke, onnatuurlijke en algemeen verwerpelijke oosterse despoot van het vrouwelijk geslacht”. Toch is het Harrison gelukt een zeer geloofwaardig verhaal neer te zetten over Cleopatra in de context van een eeuwenlange geschiedenis. Wel was het af en toe een worsteling om door de vele historische verhalen, veldslagen en moorden heen te komen. Het leidt af van de rol van Cleopatra. Lezen we een geschiedenisboek of een biografie? Is Harrison nu een historicus of een biograaf? Het beeld van Cleopatra dat in zijn biografie uiteindelijk toch naar voren komt is dat van een charismatische en ambitieuze heerseres en strateeg, moeder van vier kinderen, die door haar macht een deel van de geschiedenis van Egypte heeft bepaald. Veel onwaarheden houdt hij tegen het licht en ontmantelt hij. Harrison in de rol van biograaf schetst op interessante wijze het belang van Cleopatra in de geschiedenis van de Mediterrane wereld, waarbij hij  historische feiten scheidt van fictie.

Cleopatra. Het leven van een legendarische koningin
Dick Harrison
Omniboek
ISBN paperback 9789401919715
ISBN e-book 9789401919722
Verschenen in februari 2025

Bestelinformatie