Elie Aron Cohen. Hoe overleef je Auschwitz?

Als overlevende van Auschwitz groeide Elie Aron Cohen na de oorlog uit tot een bekende Nederland die de herinnering aan de Holocaust met zijn publicaties en mediaoptredens levend hield. Hij ijkte het begrip ‘concentratiekampsyndroom’ hier te lande en praatte openlijk over de meest schrijnende symptomen daarvan. Stefan van der Poel schreef een beknopte biografie van Elie Aron Cohen, een man die gekweld werd door zijn demonen.

Cohen promoveerde in 1952 op een proefschrift over de psychologie van het concentratiekamp, zowel die van de slachtoffers als de daders. Hij beschrijft daarin onder andere de fasering in het concentratiekampsyndroom. Vroeg of laat maken de apathie en depressie van de eerste periode plaats voor aanpassing aan de barre omstandigheden, gevolgd door een internalisering van de kampmentaliteit, die gekenmerkt  wordt door zelfhaat en identificatie met de beul. De handelseditie van Het Duitse concentratiekamp. Een medische en psychologische studie was, twaalf jaar voor Jacques Pressers Ondergang, een bestseller.

Nare kanten

Van der Poel schreef alles behalve een hagiografie van Elie Aron Cohen. Cohen kon bij tijd en wijle pathologisch wantrouwend en verongelijkt zijn, neerbuigend naar de ‘niet-kampjoden’ (onder wie zijn tweede vrouw, die de oorlog in Zwitserland had overleefd), naïef ook (zo vroeg hij Harry Mulisch zijn memoires te recenseren, die netjes antwoordde dat hij dat nog nooit had gedaan: een boek van een ander bespreken). Cohen solliciteerde twee keer naar een aanstelling voor de Cleveringa-leerstoel in Leiden, terwijl je voor die functie wordt gevraagd. Toen voorzitter Pieter Muntendam bij de opening van Centrum ‘45 in 1973 alleen de naam van Jan Bastiaanse noemde, schreef hij op hoge poten een venijnig briefje. Hij beschuldigde Muntendam ervan een wraakexercitie uit te voeren, omdat Cohen verzuimd had het leven van diens moeder in Westerbork te redden. Een onzinnige aanname, liet Muntendam hem weten, waaruit blijkt ‘dat U mij wel heel slecht kent’.

Schuld

Van der Poel weet duidelijk te maken dat ook de nare kanten van Cohen veelal met de oorlog te maken hadden. Waarom was hij als overtuigd zionist niet naar Palestina vertrokken toen dat nog kon, vroeg Ischa Meijer hem in 1987. Die vlucht had het leven van zijn eerste vrouw en zoontje gered. ‘Omdat ik een zak ben,’ antwoordde Cohen. Hij dankte zijn overleven vooral aan zijn professie van arts, maar moest daarvoor vergaande concessies doen. In Auschwitz ondersteunde hij de dienstdoende SS-er bij het maken van de selecties voor de gaskamer met zijn informatie over de patiënten. Hij euthanaseerde een psychotische patiënt toen die met zijn gedrag het leven van zijn barakgenoten in gevaar bracht. Een immens schuldgevoel was het gevolg, dat hij niet onder stoelen of banken heeft gestoken. Sommige details zijn te gruwelijk om in zijn publieke verhaal toe te laten: hoe hij zijn zoontje naar Westerbork liet komen, omdat hij ervan overtuigd was dat zijn gezin niet op transport zou worden gezet. Aron Elie Cohen, roepnaam Ronnie, werd na aankomst in Auschwitz op 16 september 1943 vergast. Hij was vier jaar oud.

In zijn donkerste momenten was Cohen ervan overtuigd dat vooral de slechteriken het hadden overleefd. ‘Als je ziet wat er door duik of vlucht in het buitenland het leven heeft gered, kun je slechts medelijdend het hoofd schudden. Ook wat er uit de kampen teruggekomen is zijn de meest de brutaalsten en de beulen.’ Die visie doet denken aan de denkbeelden die Primo Levi een jaar voor zijn zelfmoord in De verdronkenen en de geredden verwoordde. Overlevingsschuld.

Lex van Weeren, auteur van Trompettist in Auschwitz, moest niets weten van dat schuldcomplex. Waarom zou hij zich schuldig moeten voelen over wat de beulen in zijn bestaan hebben aangericht?  

Stefan van der Poel heeft met zijn biografie van Elie Aron Cohen juist die pijnlijke kwesties op bewonderenswaardig bescheiden wijze aan de orde gesteld. Hij speculeert niet, maar documenteert vrij sober de persoonlijke ontwikkeling die Cohen voor, tijdens en na de oorlog heeft doorgemaakt. Tussen Aduard en Auschwitz is daarmee een aangrijpend boek geworden over de verwoestende werking van de Shoah op een mensenleven. Ook op dat van de geredden.    

Tussen Aduard en Auschwitz. En die ene ben ik – Elie Aron Cohen (1909-1993)
Stefan van der Poel
Van Gorcum
ISBN hardcover 9789023260189
Verschenen in maart 2024

Bestelinformatie