Eindelijk erkenning. Tim Overdiek: Zwijgende vaders

‘Veel te lang is het naoorlogse trauma van de Arbeitseinsatz verborgen gebleven. Wij, de kinderen, hebben nu de fakkel over te nemen en er ook over te vertellen. Wij hebben het zwijgen van toen te doorbreken, en dus minder bescheiden te zijn over de lotgevallen van meer dan een half miljoen Nederlandse tewerkgestelden. Wij hebben een plek op te eisen in de Nederlandse geschiedenis.’

Foto’s

Tim Overdieks Zwijgende Vaders is het verhaal van, allereerst, zijn eigen vader, Paul. Met slechts één foto in de hand van zestien mannen in Duitsland, ‘strak in het pak met hun gezichten op zondags vrolijk’ gaat hij op zoek naar de man op de foto die stierf toen hij dertien was. Of, eigenlijk, op zoek naar ‘twee mannen in één lijf,’ want Paul Overdiek was als een ‘grillige tijdbom:’ soms liefhebbend, maar van het ene op het andere moment kon hij, volkomen onverwacht, exploderen. Hoe kwam dat? Nu Overdiek zelf voorbij de leeftijd is waarop zijn vader is gestorven gaat hij op zoek naar antwoorden.

Overdiek volgt zijn vaders voetsporen – en wij de zijne. Hij zoekt in de fotoalbums van zijn moeder, spreekt met zijn broers, maar ook met Ad van Liempt, een van de grondleggers van het succesvolle geschiedenisprogramma Andere Tijden. Overdiek bekent dat hij bang is dat zijn vader vrijwillig naar Duitsland is gegaan en misschien zelfs wel sympathiek tegenover de bezetter stond. Van Liempt prent hem in dat hij zijn moreel oordeel moet parkeren en dat hij als kind geen schuld heeft aan wat Paul eventueel gedaan heeft. Maar Overdiek blijft worstelen met deze problematiek, hoopt, stiekem, dat zijn vader toch een beetje een held is geweest.

Dwangarbeiders

In de Tweede Wereldoorlog was ongeveer dertig procent van de werknemers onder de vijftig jaar dwangarbeider in Duitsland. Paul Overdiek heeft, net als de meesten van hen, nooit gesproken over dat verleden. Het lot van dwangarbeiders is doodgezwegen. Ze zijn immers, in de ongenuanceerde overheersende versie over de oorlog in Nederland, ‘fout’ geweest. Ze hebben in Duitsland gewerkt, dus voor de vijand. Waarom waren ze niet gewoon ondergedoken, waarom waren ze geen helden? Dat de grote meerderheid van de Nederlanders simpelweg probeerde te overleven, paste niet in onze oorlogsmythe.

We weten daarom weinig van deze dwangarbeiders, zegt Overdiek in zijn inleiding op zijn (auto-) biografische speurtocht, we weten te weinig over onze vaders. Bijna tachtig jaar na het einde van de oorlog willen hun kinderen of kleinkinderen antwoorden. Renske Krimp-Schraven, schrijver van het eveneens recente Tewerkgesteld: Getuigenissen van de Arbeitseinsatz, heeft ongeveer de leeftijd van zo’n kleinkind. Waar Overdiek het verhaal van zijn eigen vader vertelt, onderzoekt Krimp-Schraven meer academisch de verschillende groepen van dwangarbeiders. Zwijgende Vaders en Tewerkgesteld vormen samen een mooie balans. Ik werd meegesleept door Overdieks persoonlijke relaas, maar Krimp-Schraven geeft de soms broodnodige historische achtergrond. Beiden zetten mij op het spoor van een eerder briljant boek, Werken In Duitsland: 1940 – 1945 (1990) door Karel Volder. Volder was zelf tewerkgesteld en hij laat in zijn boek zo’n honderd dwangarbeiders aan het woord over hun ervaringen. Hij steekt zijn eigen emoties en boosheid niet onder stoelen of banken, maar is overtuigend doordat hij deze en zijn getuigenissen vermengt met historische feiten. Eigenlijk moet je alle drie deze boeken lezen.

Zoektocht

Overdieks zoektocht vordert maar met kleine stapjes. Hij reist zijn vader na, vanuit Tilburg naar de Deutsche Edelstahlwerke in Krefeld om de couleur locale te proeven. Hij spreekt met de nabestaanden van de mannen op de foto in de hoop meer te leren over zijn eigen vader. De meesten weten echter weinig: geen van de vaders was open over zijn oorlogsverleden.

Toch brengt zijn tocht hem nader tot deze zwijgende vaders. In separate hoofdstukjes vormen hun verhalen de hoofdmoot van het boek, maken het een groepsbiografie, met als rode lijn Overdieks eigen queeste. Een van de dwangarbeiders sterft door een luchtaanval, omdat hij het – vaak loze – luchtalarm niet meer serieus neemt. Een ander wordt verliefd op een Duitse vrouw, die een kind van hem krijgt. Na de oorlog probeert zij zich bij haar geliefde te voegen, maar haar brieven worden door diens vader verscheurd. Overdiek maakt ons zelfs deel van een telefoongesprek met de 99-jarige Henry Kissinger, die op 22-jarige leeftijd in Krefeld orde op zaken moest stellen in de chaos na de bevrijding, waarbij hij nazi’s moest vervangen van hoge posten – en zorgen dat het vuilnis werd opgeruimd.

Schokkend is de thuiskomst van de dwangarbeiders na de bevrijding. De meesten worden beschouwd als ‘als slappelingen, mannen die zich willoos lieten afvoeren en het dus niet verdienen om als verloren zonen te worden ingehaald’. Ze leren al gauw het zwijgen ertoe te doen, hun leed en agressie op te kroppen.

Paul Overdiek is pas begin twintig als hij terugkeert op Nederlandse bodem. De oorlog heeft grote wonden in hem geslagen. Hij wijt zijn latere woede-uitbarstingen, zijn ongenaakbaarheid, aan een posttraumatisch stresssyndroom. Maar is Overdiek na zijn lange speurtocht zijn vader emotioneel nader gekomen?  ‘Ik weet het niet,’ beantwoordt Overdiek deze vraag. Hij heeft zijn vader meer gevonden, zegt hij, in een zweethut en door middel van psychedelica.

Zwijgende vaders

Die ‘magische en spirituele’ ervaringen, kort beschreven aan het eind van zijn Zwijgende Vaders, vind ik veel minder interessant dan de rest van de reis die Overdiek beschrijft in zijn ontroerende, persoonlijke boek, dat mij zeer geraakt heeft. Dat komt mede omdat ik een kind ben van zo’n zwijgende vader – en een Duitse moeder. Ook mijn ouders kregen samen een oorlogskind, ook mijn opa was faliekant tegen de komst van onze moeder en ‘dat kind’ zoals hij onze oudste broer beschreef. Ook ik ben onlangs, samen met twee broers, in de voetsporen getreden van onze ouders. Evenals Overdiek hebben wij teleurstellend weinig nieuwe feiten ontdekt. Wat Tweede Wereld Oorlog couleur locale hebben we overigens wel opgedaan: we werden samen met duizenden anderen geëvacueerd omdat er vlak naast ons hotel een enorme bom werd gevonden.

Ga ook ik dan een biografie schrijven over zwijgende vaders?  Nee, dat heeft Overdiek al voor ons gedaan. Wel schrijf ik een roman over Duitse oorlogsbruiden. Ik hoop dat mijn boek over mijn moeder even meeslepend wordt als Overdieks eerbetoon aan zijn vader.  

Zwijgende vaders: Het onbekende verhaal van de dwangarbeid
Tim Overdiek
Balans
ISBN paperback 9789463823395
ISBN e-book 9789463823661
Verschenen in april 2024

Bestelinformatie