Het was er geen pretje. Je had geen rechten, werd uitgehuwelijkt aan een man die je nauwelijks kende, baarde kinderen die om de haverklap stierven aan de pest of dysenterie, en met een beetje pech eindigde je op de brandstapel. De clichés over vrouwen in de middeleeuwen schetsen geen vrolijk beeld. Maar kloppen ze ook?
In het boek Wijvenwereld breken mediëvisten, onder redactie van Jelle Haemers, Andrea Bardyn en Chanelle Delameillieure, een lans voor het doorbreken van het standaardbeeld van de middeleeuwse vrouw. Er liggen behoorlijk veel boeken over de middeleeuwen in boekhandels en bibliotheken, maar daarin gaat het vooral over ridders, koningen en ambachtslieden – mannen dus. De auteurs van Wereldwijven willen juist onderzoeken hoe de doorsnee middeleeuwse vrouw leefde.
Een verdwenen geschiedenis
De middeleeuwse vrouw noemde zichzelf een ‘wijf’, wat een positievere lading had dan tegenwoordig en gewoon ‘vrouw’ of ‘echtgenote’ betekent. Dat ‘wijven’ onderbelicht bleven is historisch gezien niet vreemd. Een getrouwde vrouw kon bijvoorbeeld zonder haar man geen contracten afsluiten. Bovendien zijn de geschreven bronnen over ‘gewone’ burgers nu eenmaal schaars.
Dat betekent ook, zo erkennen de auteurs, dat een hoop vrouwen buiten beeld blijven: de armste en ongeletterde burgers lieten geen geschriften na en het is dus onmogelijk een goed beeld te krijgen van hun leven. Om toch een wetenschappelijk onderbouwd verhaal te kunnen vertellen beperken de auteurs zich daarom op vrouwen uit de middenklasse die tijdens de late middeleeuwen (1350-1550) leefden.
Stereotypen
Ook in de middeleeuwen werden vrouwen nogal eens stereotiep neergezet: ‘Dwijf es van natueren loes, vrecke ende ghierech altoes’, schreef de Antwerpse stadsklerk Jan van Boendale. Oftewel: de vrouw is van nature onbetrouwbaar, gierig en hebzuchtig. Maar dat was heus niet het overheersende beeld dat mannen hadden, betogen de auteurs. Buitenlandse reizigers waren zelfs verbaasd over de grote rol die vrouwen in de maatschappij bekleedden. Toen kapitein Alonso Vasquez de Lage Landen bezocht schreef hij bijvoorbeeld:
De vrouwen zijn in hun handelingen zoals mannen. In het merendeel van de zaken die hun echtgenoot aangaan, komen ze overeen. Ze doen niet enkel mee in de handel en beheer van hun zaak, huis en familie, maar werken ook als barbiers in kapperszaken. Ze helpen bij het scheren met zo’n nauwkeurigheid, reinheid en beheersing alsof zij het beroep zelf hebben uitgevonden, daar hun echtgenoten zich meestal in tavernen bevinden en ze hun problemen dus oplossen met meer geduld en tact dan de echtgenoten zelf.
Een clandestien huwelijk
Vrouwen konden echter niet zomaar elk beroep uitoefenen. Ze werden niet toegelaten tot de universiteit en mochten geen chirurgijn worden. Ook in het familieleven waren er allerlei wetten die de vrijheid van een vrouw aan banden legden. Toch betekende dat niet dat vrouwen geen vrijheden hadden: er waren ook weer allerlei manieren om die wetten te omzeilen.
Opmerkelijk is het gebruik om een vrouw te ‘schaken’. Een man of groep mannen ontvoerde dan een vrouw en dwong haar te trouwen. Een huwelijk was snel gesloten: een uitwisseling van de woorden van instemming – ‘Ja, ik wil’ – was genoeg. Dat was niet alleen een manier om vrouwen tot een huwelijk te dwingen, maar werd ook door vrouwen gebruikt om aan ouderlijke dwang te ontkomen. Woyeken Hagen uit Antwerpen liet zich gewillig schaken. Toen ze in de rechtbank gevraagd werd waarom ze dat deed, antwoordde ze dat ze vreesde dat haar familie haar met ‘eenen leeliken man mit een baerde’ zou koppelen.
Scheiden was alleen bij hoge uitzondering mogelijk. Een huwelijk voor de Kerk was immers tot de dood de partners scheidde. Toch waren er manieren om een ongelukkig huwelijk te ontlopen: men kon scheiden ‘van tafel en bed’, waarbij men officieel getrouwd bleef maar apart leefde. Als een man overspel pleegde of wreed was jegens zijn echtgenote kon bij de Kerk toch een officiële scheiding aangevraagd worden. Het is niet voor niets dat Anna Bijns, Antwerpse schoolmeesteres en dichter, vrouwen de wijze raad meegaf: ongebonden best, weeldig (gelukkig) wijf zonder man.
Ambacht en gilde
Een veelgehoord misverstand is dat middeleeuwse vrouwen geen onderneming konden starten en geen ambacht konden uitoefenen. Maar vrouwen deden van alles: ze waren handelaar, verkochten vis, maakten brood, runden een bordeel of verdienden bij in de textielindustrie.
De vrouw werd gezien als economische partner van haar man en kon een rol vervullen binnen zijn onderneming of werkplaats. Als de man overleed, kon de weduwe het bedrijf overnemen. Vrouwen in begijnhofjes waren zo productief in het maken van linnengoed dat er in diverse steden regels kwamen om hun productie aan banden te leggen, zodat de concurrentie met andere bedrijven eerlijk bleef. Vrouwen hadden weliswaar nooit dezelfde mogelijkheden en vrijheden als een man – ze konden bijvoorbeeld geen lid worden van een gilde – het voert te ver om te suggereren dat ze dus maar thuis zaten om voor de kinderen te zorgen.
Fluctuerende geschiedenis
De vele voorbeelden uit de documenten die wel overgebleven zijn, geven een levendig beeld van het leven van een doorsnee middeleeuwse vrouw. Ze illustreren mooi welke vrijheden vrouwen hadden en welke niet, en hoe er voor elke regel ook een uitzondering te vinden is. Wijvenwereld geeft een dieper en rijker beeld van de zogenaamd ‘donkere’ middeleeuwen dan wanneer je alleen over ridders en kastelen leest.
In Wijvenwereld komt vooral naar voren hoe rijk geschakeerd de vrouwelijke bevolking in de steden van de Lage Landen was. Op bijna alle plekken in de maatschappij waren vrouwen actief: in het religieuze leven, in werkplaatsen en religieuze groeperingen, bordelen en tavernes. Niet voor niets schrijven de auteurs in de conclusie dat de vrouwen relatief meer vrijheden hadden dan ná de middeleeuwen. Zo fluctueren vrouwenrechten door de eeuwen heen, en we moeten vooral niet denken dat de geschiedenis in een rechte lijn omhoog loopt. Dat roept op tot reflectie op de vrijheden die we vandaag de dag kennen voor man én vrouw.
Wijvenwereld. Vrouwen in de middeleeuwse stad
Jelle Haemers, Andrea Bardyn en Chanelle DeLaMeillieure (red.)
Uitgeverij Vrijdag
ISBN 9789460017445
Verschenen in februari 2019
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 24,95)Bestel als ebook bij bol.com (€ 9,99)
