De Wereldwandelaars. Een verbond van idealisten

Wat begint als de geschiedenis over een drietal idealistische wandelaars op een langdurige wereldreis groeit uit tot een zeer boeiende biografie van drie jongens en twee meisjes die zich proberen te ontworstelen aan het door hen als verstikkend ervaren arbeidersmilieu. De Wereldwandelaars van Wim Willems is een prachtige vermenging van persoonlijke levenslopen met grote wereldgebeurtenissen.

Op 16 juli 1911 vertrekken drie jongens, twintigers, met tromgeroffel op de Dam, sandalen aan de voeten, een rugzakje omgebonden, met wandelstokken in de hand, vilten hoed op en groene sjerpen over de borst waarop met veel bravoure ‘wereldwandelaars’ geschreven staat. Ondanks deze opvallende uitdossing zijn zij verder slecht voorbereid. Zij hebben nauwelijks geld op zak, maar hopen met de verkoop van ansichtkaarten over henzelf, stukjes voor kranten en tijdschriften en hulp van sympathisanten in hun levensonderhoud te voorzien. Met de nieuwe wereldtaal ‘Esperanto’ denken zij zich in den vreemde verstaanbaar te maken. De drie jongens hebben grootse plannen: zij willen wel tien jaar wegblijven en denken zeker Japan te bereiken.

Zij houden het ondanks allerlei ontberingen en tegenslagen nog lang uit, tot de Eerste Wereldoorlog roet in het eten gooit en hun gezamenlijke tocht eindigt in Palestina. Maar daar stopt hun verhaal niet. De historicus Wim Willems, een verre nazaat van een van hen, graaft dieper. Hij wil weten wat hen bewoog en hoe het verder met hen ging. Waar kwamen hun idealen vandaan en wat bleef daarvan over? Dat maakt het boek meer dan een verhaal vol avonturen met prachtige illustraties (foto’s en tekeningen), maar ook een zoektocht, met humor en veel inlevingsgevoel beschreven, naar de mate waarin wij over ons eigen lot kunnen beschikken en de wereld kunnen veranderen.

Ook meiden sluiten zich aan

De drie jongens, waar het verhaal mee begint, groeiden op in arme volkswijken en hadden niet meer dan lagere school. Een van hen, afkomstig uit de Haagse Schilderwijk, volgde onderwijs bij de meester-pedagoog Jan Ligthart die aan volkskinderen lesgaf met heel zijn hart. Afkerig van systemen, grote woorden en schijngeleerdheid ontwikkelde Ligthart het idee van ‘het volle leven’: kinderen moesten in aanraking komen met alles wat in hun omgeving aanwezig was, van natuur tot ambacht. Wellicht heeft die ‘onderdompeling’ deze jongen geholpen om het verlangen te ontwikkelen ‘levend te leren’, zoals Willems dat noemt. Zelfstudie en lezingen in linkse, idealistische kringen brachten hen alle drie verder. Zij hoopten te ontsnappen aan hun benauwend lot en hadden de verwachting na hun voetreis als een betere versie van zichzelf terug te keren.

Dat meer jongens uit idealistische overtuigingen rond de eeuwwisseling op stap gingen, was niet geheel ongebruikelijk. Daar heeft de historicus Ger Harmsen in zijn Blauwe en Rode Jeugd al eens op gewezen. Des te opvallender dat zich ditmaal ook twee meisjes bij het gezelschap jongens voegden, wat een geheel eigen dynamiek in de groep met zich meebracht.

Marie Zwarts, de piepjonge vriendin van Gerard Perfors, voegt zich al acht maanden na het vertrek bij hen in Wenen. Dan staat de multiculturele Donaumonarchie op instorten en wordt hun tocht door de Balkan al moeizamer door de verschillende oorlogsdreigingen. Desalniettemin bereiken zij via Egypte Palestina aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

De tweede jonge meid die overkomt is Hendrina Schweiger, met wie Bram Mossel zich in Palestina verlooft en die in de jaren twintig met hem op de fiets door Spanje trekt.  Als zij later de verloving verbreken, zet Hendrina het reizen door. Eerst nog met haar zus Lea, maar als die opgeeft, helemaal alleen! Een kranige dame die pas opgeeft als zij – ten tweede male in Palestina – naar Azië wil, maar het advies krijgt dat als vrouw niet alleen te doen tenzij zij echt dood wil.

Hoe verging het de hemelbestormers?

De enige van de jongens die geen vrouwelijk gezelschap vanuit Nederland krijgt, is Frans van der Hoorn. Wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt en de meesten snel naar huis terugkeren, blijft hij alleen in Palestina achter. Daar hebben de eerste zionisten al vroeg land gekocht en tot vruchtbare landbouwgrond bewerkt. Als niet-Jood sluit Frans zich bij deze vroege kolonisten (meestal Russische Joden) aan en verruilt hij zijn pacifistische idealen voor zionistische. Hij wordt een vurige verdediger, zelfs met wapens, van ‘zijn’ nieuwe land. Maar hij wordt ook een vooraanstaande tuinder en kweker. Met zijn verdere, soms zeer tragische, levensloop leren wij niet alleen zijn persoonlijkheid, maar ook de geschiedenis van het conflict in het Midden-Oosten beter kennen.

Terwijl Frans een bestaan probeert op te bouwen in het vooroorlogse Palestina en daar ook een gezin sticht met een Russische Jodin, zetten Gerard en Marie hun reislust om in een meer gevestigd bestaan. Ondanks deze ‘verburgerlijking’ blijven zij ook in hun verdere leven ‘linkse buitenbeentjes’. De individuele ontwikkeling van Gerard loopt tot op zekere hoogte synchroon met het politieke Nederlandse landschap na de revolutie in Rusland. Hij sluit zich bij de communisten aan en vertegenwoordigt de communistische partij in de gemeenteraad en provinciale staten. Na zijn ontslag uit de idealistisch opgezette meubelfabriek in Oosterbeek wordt hij medewerker van de levensverzekeringsmaatschappij Aurora. Aurora, ooit voortgekomen uit de Socialistische Bond van Ferdinand Domela Nieuwenhuis (bij wie de jongens aan het begin van hun voettocht nog op de thee gingen), staat bij de indiensttreding van Gerard onder de hoede van de, door vrijdenkers gestichte, ‘Weezenkas’, ook al zo’n buitenbeentje in het nog diepreligieuze vooroorlogse Nederland.

Met twee andere hemelbestormers, Bram en Hendrien, loopt het heel erg tragisch af. Door hun Joodse afkomst worden zij het slachtoffer van de Holocaust. Na jarenlang nog samen door Europa getrokken te hebben, besluiten zij in 1927 ieder een eigen weg in te slaan. Zij reist verder, hij verlangt naar een leven als fotograaf met een gezin. Dat laatste lukt, het eerste minder. Wanneer de nazi’s Nederland binnenvallen, mag hij niet langer zijn met grote moeite opgebouwde fotowinkeltje exploiteren. De nazi’s laten hem daarna nog niet met rust en hij vindt net als vele andere Joden de dood in een concentratiekamp.

Met Hendrien loopt het niet minder slecht af. Zij verblijft vanwege een zenuwinzinking enige tijd in de joodse psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bos. In 1943 wordt de instelling door de nazi’s ontruimd en wordt Hendrien met al het personeel en de andere patiënten afgevoerd. Vervolgens wordt de eens zo kranige en zelfstandige vrouw vermoord in de gaskamers van het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau.

Een spannend en rijk verhaal

Het ‘verbond van idealisten’, zoals de ondertitel van dit boek van Wim Willems luidt, is een spannend verhaal over een bonte groep jongeren, die hun idealen willen uitdragen met een voettocht door Europa en het Midden-Oosten. Het zijn geheelonthouders, vegetariërs, pacifisten en strijders tegen sociale ongelijkheid, geen ongewone combinatie onder linksen rond 1900. Maar het boek is ook meer dan dat. Het laat zien hoe drie jongens en twee meisjes, ondanks hun ‘anders’ willen zijn, langzaam meebewegen met de geschiedenis en er soms ook door vermalen worden. Het toont hoe een biografie een mooie aanvulling op en nuancering van de loop van de Grote Geschiedenis kan zijn. Het oplevend humanitair idealisme, dat in hun tijd opkwam, is door bekende historici, zoals Piet de Rooy, vooral beschreven als een beweging van intellectuelen: ‘een hevig gewarrel’ van aanhangers van allerlei alternatieve levensfilosofieën ter linkerzijde. Het boek van Willems geeft aan dat ook arbeiders daar deel van uitmaakten en zij hun idealisme op een heel bijzondere manier beleefden en probeerden vol te houden.

Willems heeft met het openen van een koffer vol documenten op zolder bij een van zijn verwanten en met een vlotte pen ons een bijzonder rijk en ontroerend verhaal bezorgd, dat men in één ruk uitleest.

De wereldwandelaars. Een verbond van idealisten
Wim Willems
Querido
ISBN 9789021423654
Verschenen in oktober 2020

Bestelinformatie