Wie was de radicale filosoof Diogenes van Sinope? Hoewel er weinig feiten over hem bekend zijn, heeft Inger Kuin een prachtige toegankelijke biografie over hem geschreven. Zowel denken als leven in het Oude Griekenland worden beeldend geschetst.
Een biograaf kan te maken krijgen met allerlei moeilijkheden. Het kan zijn dat de gebiografeerde weinig heeft nagelaten. Of er bestaat een sterke beeldvorming rondom de persoon, waardoor het lastig is mens en mythe te scheiden. Een andere grote hindernis is een gebrek aan bronmateriaal.
Voor biograaf Inger Kuin spelen al deze moeilijkheden tegelijk. De Oudgriekse filosoof Diogenes van Sinope (404-323 v. Chr.) liet zelf geen geschriften na (NB: de term ‘Griek’ is niet helemaal op Diogenes van toepassing, laat Kuin zien). Alles wat we van hem weten komt uit secundaire bronnen, die niet allemaal even betrouwbaar zijn, want die zijn bijvoorbeeld honderden jaren na zijn dood opgeschreven.
Over het leven van Diogenes (niet te verwarren met filosoof-biograaf Diogenes Laërtius) zijn dus weinig harde feiten bekend. We weten dat zijn vader bankier en muntslager was, en dat Diogenes op een gegeven moment verbannen werd uit zijn geboortestad Sinope (nu Sinop in Turkije). Alle andere gebeurtenissen uit zijn leven zijn anekdotisch overgeleverd, of in verschillende versies verteld.
Het is daarom een grote prestatie dat Kuin zo’n interessante, toegankelijke en tegelijk genuanceerde biografie van Diogenes heeft geschreven.
De hond
Wat in dit boek goed naar voren komt is hoezeer Diogenes’ filosofie en leven met elkaar verweven waren. Je hebt filosofen die nadenken over hoe je zou moeten leven, je hebt filosofen die preken hoe anderen zouden moeten leven, maar Diogenes lééfde zijn filosofie.
In de kern stelde hij de normen van de samenleving ter discussie. Hij ontmaskerde gebruiken rondom het huwelijk, de dood en het dagelijks leven als willekeurige rituelen. Hij liet zien dat het anders kon; hij trouwde nooit, deed al zijn bezittingen weg om in een grote wijnkruik (pithos) te gaan leven. Naar verluidt gooide hij zijn drinkkom weg toen hij een kind uit zijn handen zag drinken. Hij leefde kortom meer in overeenstemming met de natuur. Bezittingen maken de mens onvrij, dacht hij, want ze leveren alleen maar meer zorgen op. Rijkdommen en een carrière kun je immers kwijtraken, en de stress om het behoud van die verworvenheden maakt een mens alleen maar ongelukkig.
Plato noemde Diogenes een hond, volgens Diogenes Laërtius. Niet bepaald een koosnaampje, maar Diogenes zou zich de naam hebben toegeëigend met de woorden: ‘Ik kwispel als iemand me iets geeft, ik blaf als iemand me niks geeft en als iemand een slecht mens is bijt ik!’ De bijnaam beklijft ook in de stroming waartoe Diogenes wordt gerekend, het cynisme (afgeleid van het Griekse kúon, voor hond).
De mens van Plato
Een andere aanvaring met tijdgenoot Plato vond plaats toen Diogenes hoorde dat Plato de mens definieerde als een ‘tweevoeter zonder veren’. Verbaasd over deze definitie nam Diogenes een kaalgeplukte haan mee naar Plato’s school en verklaarde triomfantelijk dat hij de mens van Plato had gevonden.
Diogenes was dus niet bang om tegen invloedrijke machthebbers in te gaan. Hij zal in zijn eigen tijd ook omstreden zijn, niet in het minst omdat hij in het openbaar masturbeerde en voorstander van kannibalisme zou zijn.
Slavernij
Ook op het gebied van slavernij – in die tijd een alomtegenwoordig verschijnsel – toonde Diogenes zich radicaal. Volgens naamgenoot Diogenes Laërtius werd hij zelf tot slaaf gemaakt toen hij van Sinope naar Athene voer. Op de slavenmarkt werd hem gevraagd waar hij goed in was. Hij antwoordde: ‘Over mensen heersen.’ Ook zou hij tegen de veilingmeester hebben gezegd: ‘Roep maar om of er nog iemand voor zichzelf een eigenaar wil kopen.’
Daarmee veegde hij het traditionele onderscheid tussen slaaf en meester van tafel, en keerde hij zich tegen Plato en Aristoteles. Die verdedigden elk op hun eigen manier de stelling dat sommige mensen van nature meer ‘geschikt’ zouden zijn om te heersen en anderen van nature betere slaven zouden zijn. Overigens werd Diogenes verkocht aan de rijke Xeniades (‘Verkoop me aan hem, die man heeft een eigenaar nodig’), waarna hij diens huishouding en de opvoeding van de kinderen volledig op zich nam.
Alexander en Diogenes
De beroemdste gebeurtenis uit Diogenes’ leven, zijn ontmoeting met koning Alexander de Grote, is vaak verteld. De korte versie gaat als volgt: Alexander was erg nieuwsgierig geworden naar de radicale filosoof. Daarom besloot hij hem te eren met een bezoek en reisde met zijn gevolg af naar de wijnkruik van Diogenes. Toen Alexander aan hem vroeg wat hij voor hem zou kunnen doen zei Diogenes: ‘Ga uit mijn zon’.
De schaamteloze brutaliteit van Diogenes, zijn spitsvondige opmerkingen en radicale levenswijze vormen de kern van zijn leven, en komen in deze anekdote mooi samen.
Diogenes nu
Kuin verbindt Diogenes’ gedachten expliciet met het hier en nu. In het hoofdstuk over slavernij noemt ze bijvoorbeeld de huidige discussies over de doorwerking van kolonialisme en moderne slavernij. De Oude Grieken lijken weliswaar ver van ons af te staan, maar juist Diogenes’ ontmaskering van culturele normen maakt zijn gedachtegoed tijdloos. Het doet je nadenken over welke gebruiken in onze tijd willekeurig zijn en ons weinig opleveren (het streven naar succes, ideeën rondom kinderen krijgen en opvoeding, taboes rondom seksualiteit).
Ik ben geen historicus en ook niet gespecialiseerd in antieke filosofie, dus voor de wetenschappelijke soliditeit ben ik niet de beste beoordelaar, maar Kuin geeft overtuigende argumenten voor de historiciteit van bepaalde gebeurtenissen. Waar die ontbreken, is ze helder over de herkomst van de bronnen.
Het enige nadeel is dat Diogenes af en toe een beetje uit beeld verdwijnt. Kuin wil de context schetsen, bijvoorbeeld over de Oudgriekse rituelen rondom de dood, maar gaat wel erg lang door over Socrates, Epicurus, Lucretius en Lucianus. Die laatste twee zijn weliswaar geïnspireerd door Diogenes, maar hun denkbeelden vertellen ons niet per se iets over Diogenes zelf.
Toch is dat geen groot bezwaar, want Kuin vertelt zo veel interessants dat deze uitstapjes haar vlug vergeven zijn. Deze biografie is zo’n boek dat je doet hongeren naar meer.
Diogenes. Leven en denken van een autonome geest
Inger N.I. Kuin
Athenaeum
ISBN paperback 9789025314576
ISBN e-book 9789025314583
Verschenen in november 2022
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 22,99)Bestel als e-book bij bol.com (€ 14,99)
