De hofhouding van Hitler

‘In feite was er nog helemaal geen sprake van dat zijn persoonlijke veiligheid op dat moment gevaar liep in de straten van München. Dit doet dan ook vermoeden dat Hitlers voortdurend verschijnen met begeleiders, tot aan zijn eigen voordeur, deel uitmaakte van vroege zelfenscenering – een propagandistische manoeuvre om in het openbaar op te vallen – om überhaupt opgemerkt te worden.’

Hoe het toch heeft kunnen gebeuren, de Shoah, hoe een man de wereld zo kort na de Eerste Wereldoorlog in een tweede kon storten? Mensen die zich dat nog afvragen hoeven alleen maar dit boek te lezen om het antwoord te krijgen. De banaliteit van het kwaad, een van de begrippen waarmee filosoof Hannah Arendt wereldberoemd is geworden, is eigenlijk het leidende thema in Hitlers hofhouding, geschreven door Heike Görtemaker.

Niemand krijgt het in zijn eentje voor elkaar dat een land achter hem staat. Het is een groep ‘relatief anonieme mensen die in hem de oplossing zagen voor hun probleem’. Wat dat probleem precies was, daar is veel moeilijker achter te komen. De mensen die Hitler aan de macht hebben geholpen, zorgden er wel voor dat ze bij de jacht naar gerechtigheid na de val van Duitsland buiten schot bleven. Letterlijk en figuurlijk.

Al vrij vroeg in het verhaal laat Görtemaker bijna terloops vallen dat de netwerken die Hitler in Duitsland aan de macht brachten, helemaal niet zijn verdwenen nadat de geallieerden een einde hebben gemaakt aan zijn bewind. Natuurlijk, de mensen die in de dertiger en veertiger jaren hoopten dat het Derde Rijk een walhalla zou worden waarin zíj́ het nou eindelijk eens voor het zeggen kregen, leven niet meer. Maar hun kinderen en kleinkinderen, ook al leven die nu verspreid over de hele wereld, die zijn er. Ze zoeken elkaar nog steeds op en praten over hoe het toch zou zijn als het allemaal net even anders was gelopen.

Raar eigenlijk dat het pas nu echt doordringt dat het inderdaad nooit had gekund, zonder al die anonieme, zogenaamd onbaatzuchtige mensen die, nadat Duitsland de oorlog verloren had, beweerden dat ze Hitler zelf echt nauwelijks kenden. Dat ze eigenlijk niet zo veel van hem wisten en dat het toch eigenlijk ook een rare, idiote man was die psychische problemen had. Görtemaker gaat er een aantal langs en laat feilloos zien hoe en wanneer ze hun eigen straatje schoonvegen in de hoop daarmee niet schuldig bevonden te worden aan een van de grootste misdaden tegen de mensheid.

Strijders

Ze beschrijft hoe een klein clubje van welgestelden, aangevuld met een fotograaf Heinrich Hofmann die zorgvuldig aan het imago van de dictator werkte, de eerste aanzet gaf. Uitgeversechtpaar Hugo en Elsa Bruckmann uit München zagen Hitler als een soort verlosser. Na de gruwelen en verliezen van WO1 zou hij de ‘populair-wetenschappelijke ‘ ideeën van Houston Stewart Chamberlain in praktijk brengen. Chamberlain, de echtparen Bruckmann, Bechstein en Wagner waren de eerste geldschieters.

Ik ging tijdens het schrijven van dit stuk even googelen op de naam Bruckmann en kwam toen Paul Bruckmann, de schoonzoon van Helene Kröller-Müller, tegen. Geen familie zo te zien maar weet je waar die overleden is? In Harskamp. Ik verzin dit niet mensen, ook al zullen jullie nu wel denken dat wijf spoort niet.

Hoe de nazi’s aan de macht kwamen? ‘De NSDAP had geen ’tweehonderd stoutmoedige samenzweerders’ nodig, maar ‘honderdduizend fanatieke strijders’, om eerst ‘heer en meester van de straat’ te worden en daarna ‘heer en meester van de staat’,’ schrijft Görtemaker. Dus die strijders werden eerst verzameld uit de oude strijdmakkers van de Eerste Wereldoorlog. Mannen die geen gevoel en moraal meer hadden omdat die waren achtergebleven op het slagveld. De opkomst van de dictator duurde 13 jaar, gesteund door rijke belanghebbenden. Het gaat over het gevangenisdossier van Hitler in 1924. Dat hij 330 bezoekers ontving, hier werd de basis voor het Derde Rijk getimmerd. Hij schrijft er Mein Kampf.

‘Wat had deze partij van overwegend onbeschofte, extreem antisemitische figuren uit de lagere klasse zo iemand te bieden?’schrijft ze. Om daarna uit te weiden over Albert Speer, die in weelde was opgegroeid. Waarom liet hij zich voor het karretje van een onmenselijke dictatuur spannen? Nou, Speer werkte met bedragen van honderden miljoenen. Hij hield in Berlijn kantoor in de Pruisische academie voor de kunsten aan de Parizer platz. Daarom.

Hij kreeg 20 jaar gevangenisstraf omdat hij een ‘nette nazi’ zou zijn geweest die echt niet had geweten wat voor gruwelijkheden er ook in zijn naam werden gepleegd. Na zijn dood kwam naar boven dat hij ‘een nogal selectief geheugen’ had en liever zijn geweten schoonwaste met de bouw van maquettes voor de gebouwen ter ere van het Derde Rijk.

Obersalzberg

Görtemaker schrijft over het ontruimen van de Obersalzberg door Bormann. Dat is de berg waar Hitler, Bormann en Speer gaan wonen. Hitlers adelaarsnest zal op een naastgelegen bergtop komen. Hedwig Pringsheim, actrice, getrouwd met een rijke industrieel en moeder van Katia Mann beschrijft in brieven hoe dat gaat met die ontruimingen. De familie heeft er een vakantiehuis. Met chantage en dreigementen gaat dat.

Nog een anekdote die mij de rillingen bezorgde. De Amerikaanse diplomaat Truman Smith kreeg van de Duitse regeringsadviseurs in november 1922 te horen dat Hitler geen gevaar was. De nationaalsocialisten vormden geen bedreiging want het waren in wezen ‘verstandige mensen, die harder blaften dan beten.’

Hitler heeft een relatie met zijn nichtje Geli Raubal, voor hem niks vreemds als ik opzoek dat zijn vader getrouwd was met zijn achternicht. Geli’s moeder doet het huishouden, lekker vertrouwd allemaal. En dan pleegt Geli zelfmoord. Hij noemt dat het offer voor het Vaderland. Hoe ‘zelf’ die moord was, dat zullen we wel nooit te weten komen.
‘De kring voor Hitler veranderde in de kring om Hitler’, staat er geschreven in Hitlers Hofhouding. Dat is wat de mensen die Hitler in het zadel hebben geholpen ons stuk voor stuk na de Tweede Wereldoorlog hebben willen doen geloven. Dat ze geen toegang meer tot hem kregen en dus geen tegenwicht konden bieden aan zijn paranoia en dus ook niet konden voorkomen dat de kwaadaardige misdadigers in zijn achterban het voor het zeggen kregen.

Een biografie is het strikt gesproken niet, maar Hitlers Hofhouding vertelt meer over de opkomst van de massamoordenaar/dictator dan alle biografieën over de persoon bij elkaar. Het is geschreven door een auteur die geen angst heeft conclusies te trekken uit de research die ze heeft gedaan. (De verantwoording daarvan beslaat bijna 200 pagina’s)

Hitlers hofhouding
Heike Görtemaker
Uitgeverij Cossee
ISBN 9789059368958
Verschenen in april 2021

Bestelinformatie