Diederick Slijkerman rekent overtuigend af met het beeld van Gijsbert Karel van Hogendorp als de orangistische conservatief, de regisseur van de Restauratie, die het Huis van Oranje na de Bataafs-Franse periode in al zijn glorie heeft hersteld. De man hield er noemenswaardig moderne ideeën op na.
Gijsbert Karel van Hogendorp als wegbereider
Van Hogendorp was de geestelijk vader van het dualisme in de politiek: naast de soevereiniteit van het koningschap zorgde hij voor een verregaande democratisering van de Provinciale Staten; die werden voortaan door de burgerij gekozen en delegeerden hun vertegenwoordigers naar de Staten-Generaal. Hij was een voorstander van de scheiding tussen kerk en staat, een pleitbezorger van godsdienstige verdraagzaamheid. In zijn Schets eener Constitutie is de Hervormde Kerk niet langer de ‘publieke kerk’ die zij sinds de Unie van Utrecht is geweest en worden de andere gezindten als ‘vrienden in het geloof’ in de boezem van de natie opgenomen. In tegenstelling tot ‘koopman-koning’ Willem I verwachtte hij als ijverig leerling van Adam Smith weinig heil van protectionistische maatregelen in het economische verkeer. Van Hogendorp had een broertje dood aan de slavernij en beijverde zich voor een teruggave van de West-Indische koloniën, want die waren voor hun exploitatie volledig afhankelijk van de mensonterende slavenhandel. Bepalend in zijn leven was de reis naar de Verenigde Staten die hij in 1783 met Pieter Johan van Berckel – onze eerste Nederlandse gezant aldaar – ondernam. Hij vond er de blauwdruk van een staatsbestel dat ook voor Nederland goed zou zijn. De president belichaamde het centraal gezag, met uitvoerende en wetgevende bevoegdheden, dat gecontroleerd werd door het Congres. Hij herkende daarin de contouren van de constitutionele monarchie die met de grondwet van 1814 gegrondvest werd. Van Hogendorp nam van Alexander Hamilton het federalistische standpunt over. In tegenstelling tot de republikeinen van Thomas Jefferson, beijverde Hamilton zich voor een overkoepelend gezag, waarnaar de afzonderlijke staten zich te schikken hadden. Vóór alles zag Van Hogendorp een ideaal verwerkelijkt – de vanzelfsprekende waarheid dat alle mensen gelijk geschapen zijn. Die emancipatoire gedachte achtte hij niet in tegenspraak met het recht van eigendom. Hij voorzag dat de negentiende eeuw de eeuw van de burger zou zijn, die op grond van zijn persoonlijke verdienste (bezit, ondernemerschap) aanspraak zou maken op politieke invloed. Daarmee was hij een grondlegger van de liberale traditie in Nederland. Van Hogendorp, aldus Slijkerman, is de man ‘die Amerika in politiek opzicht voor Nederland ontdekt.’ Daarmee doet Slijkerman Van Hogendorp te veel eer aan. De partijstrijd tussen de patriotten en orangisten, die na het debacle van de Vierde Engelse Oorlog in de Republiek ontbrandt, krijgt nauwelijks aandacht in Wonderjaren, maar die was grotendeels door de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog geïnspireerd. Lieden als Joan Derk van der Capellen tot den Pol ontleenden aan de founding fathers van de Verenigde Staten hun belangrijkste ideeën. Door het ontbreken van die historische context wordt Van Hogendorp wel een heel erg visionaire eenzaat, die in zijn eentje de zegeningen van de Amerikaanse Revolutie in het Nederlandse staatsbestel heeft geïncorporeerd.
Show, don’t tell
Dat is niet de enige tekortkoming van het boek. Als mens komt Van Hogendorp maar niet tot leven in Wonderjaren. Aan Karel zelf ligt het niet. Hij was een ijdeltuit, bij tijd en wijle een sombermans en een hypochonder die zijn kwaaltjes met magnetisme bestreed, wat zeker niet bon ton was in die dagen. Kortom, een man waarover genoeg te vertellen valt. Tijdens zijn opleiding in Duitsland onderhield Van Hogendorp een innige vriendschap met zijn mentor Johann Erich Biester, die hem in een briefje liet weten met lichaam en ziel de zijne te zijn en iedere dag meer van hem te houden. Was Van Hogendorp een homoseksueel? Slijkerman houdt het op een staaltje Sturm und Drang, ‘een vervolg op de Verlichting, met nadruk op het gevoel van persoonlijke vrijheid, jeugd, het oorspronkelijke genie, natuurbeleving en ervaringspoëzie. De romantische vriendschappen in die tijd gebruikten grote woorden, die wij nu anders interpreteren.’ Einde mededeling. Als lezer wil je iets meer bij de hand genomen worden door een auteur: show, don’t tell. Het levensverhaal van Van Hogendorp wekt nieuwsgierigheid, maar die wordt vervolgens niet bevredigd. Waarom stonden zijn oudste zonen diametraal tegenover het politieke en religieuze denken van Van Hogendorp? Zij vonden hun soelaas bij het Réveil van Willem Bilderdijk en Isaäc da Costa en hadden geen boodschap aan het liberale gedachtegoed van hun vader, want dat zou hen van het ware geloof afbrengen. Zo’n generatieconflict – als het die omvang al heeft – schreeuwt om een nadere toelichting. Slijkerman waagt zich niet aan een duiding van de persoon Gijsbert Karel van Hogendorp en blijft op de huid van het bronnenmateriaal zitten. Dat maakt Wonderjaren er bepaald niet interessanter op.
Wonderjaren. Gijsbert Karel van Hogendorp. Wegbereider van Nederland
Diederick Slijkerman
Uitgeverij Bert Bakker
ISBN 9789035137998
Verschenen mei 2013
