Toen Beatrix in 1956 in Leiden ging studeren, verwachtte ze van haar medestudenten met ‘u’ en ‘Koninklijke Hoogheid’ aangesproken te worden. Ze besefte terdege dat ze door geboorte en afkomst een taak te vervullen had. Daarbij was ze wars van de informele cultuur die Juliana aan het hof had geintroduceerd, een hof dat in een diepe crisis verkeerde. Bernhard had in de Duitse pers bewust uit de school geklapt over de invloed van gebedsgenezeres Greet Hofmans op zijn vrouw. ‘Zwischen Königin und Rasputin’ kopte Der Spiegel. Het huwelijk stond op springen, de monarchie was in gevaar. Beatrix koos onvoorwaardelijk de kant van haar vader in die affaire, want van de zweverige wereldvisies van Juliana moest ze ook niets hebben. Ze beschouwde het als haar missie om de monarchie nooit meer in diskrediet te brengen, zoals in haar vormingsjaren gebeurde. Ze probeerde dat vooral te bereiken door in alle opzichten de antipode van haar moeder te zijn. Wellicht is dat de crux van het koningsschap van Beatrix. ‘Ze is een reactie op haar moeder, die chaotisch was, en op haar vader, die chaotisch leefde.’ Die uitspraak is van Paul Schnabel, Jutta Chorus tekent hem op in Beatrix. Dwars door alle weerstand heen.
De harten van het volk
Beatrix voedde haar kinderen op in het besef dat heel je doen en laten het daglicht moet kunnen verdragen. Maar met zoveel onberispelijkheid had ze nog niet de harten van het volk gewonnen, zoals dat heet. Door het lezen van Beatrix. Dwars door alle weerstand heen werd ik me weer eens bewust hoe onpopulair ze bij tijd en wijle was. Haar twee huwelijken in Amsterdam, dat met Claus en dat met de monarchie, werden door protesten ontsierd. Uit enquetes van het NIPO bleek dat een ruime meerderheid van de Nederlandse bevolking Beatrix kort na haar aantreden minder hartelijk vond dan Juliana, de koningin-op-de-fiets die in haar interview met Maartje van Weegen uitriep dat ze niet ‘ouder-wèts’ gevonden wilde worden en dat ze een hekel had aan protocollen. Met als gevolg dat men in den lande bij een koninklijk bezoek niet meer wist waaraan men zich te houden had. Eerder weggaan dan de koningin? Not done, maar wel lastig als Hare Majesteit het zo naar haar zin had dat ze nog een paar uur bleef plakken. Beatrix herstelde het protocol in al zijn glorie. Niet alleen uit eerbied voor de traditie, waarop ten slotte de monarchie is gefundeerd, maar ook uit wellevendheid.
‘Het protocol is er niet om het voor iedereen moeilijker te maken, juist gemakkelijker. Zoals een voormalige grootmeester zegt: “Het is er om dilemma’s te voorkomen.” Voor de koningin, maar ook voor degenen die haar ontmoeten.’
Op veel sympathie kwam die eis tot strenge omgangsvormen haar niet te staan. De populariteit van Beatrix bereikte een dieptepunt tijdens de hoogtijdagen van Pim Fortuyn. De antipathie tussen Beatrix en Fortuyn was wederzijds, tekent Fortuyn op in zijn autobiografie Babyboomers. Hij vond haar een vakvrouw èn een naar mens, zij zag in hem het vleesgeworden populisme dat ze zo verfoeide. Fortuyn bekritiseerde het vermeende recht op privacy dat Beatrix in haar kersttoespraak van 1999 claimde: dat recht had ze volgens hem niet. Inherent aan roem is dat je daarvan zowel de lusten als de lasten te slikken hebt, oreerde Fortuyn. ‘Mijn ervaring is dat de plussen ruimschoots opwegen tegen de minnen.’ Tijdens haar bezoek aan de slachtoffers van de cafébrand in Volendam beet één van de rouwende ouders haar toe dat het ambulancepersoneel voor Willem-Alexander wellicht harder gereden had. ‘O ja, denkt u,’ reageerde Hare Majesteit verbouwereerd.
Geen vanzelfsprekendheid
Beatrix en Claus schikten zich in het keurslijf van het ondergeschikt zijn aan de ministeriële verantwoordelijkheid, maar de prijs die ze daarvoor moesten betalen was hoog. Claus, opgegroeid in Tanganyika (het huidige Tanzania) was een ‘kind van twee werelden’: Afrika en Europa. Het kabinet-de Jong gunde hem het voorzitterschap van de Nationale Commissie Ontwikkelingsstrategie (NCO), een functie waarin hij zijn intellectuele capaciteiten kwijt kon.
Claus ontpopte zich als een voorvechter van de zelfredzaamheid: ontwikkelingshulp moest er in de eerste plaats toe leiden dat de economische infrastructuur van de Derde Wereld werd gestimuleerd, ook als dat proces indruiste tegen de belangen van het Nederlandse bedrijfsleven. Hij verzette zich tegen de bevoorrechting van de binnenlandse landbouw met de subsidieregelingen waarmee de EEG Afrikaanse concurrenten buitenspel zette. Met die vooruitstrevende visie kwam hij in aanvaring met Barend Biesheuvel, nota bene de geestelijk vader van de 1%-norm die Nederland zich had opgelegd. De doodsteek aan zijn zinvolle werkzame leven kwam echter van Jan Pronk. Het kabinet-Den Uyl wilde meer invloed op het NCO, Claus stond de ambitieuze minister van ontwikkelingshulp daarbij in de weg. Claus ‘had geen idee wat de monarchie inhield,’ bekende hij tijdens een interview ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. ‘Ja, dat was misschien naïef, maar je kunt van buitenaf niet inschatten wat het bekent om de hele tijd in een glazen huis te zitten. Het is in ieder geval veel moeilijker dan ik gedacht had dat het zou zijn.’ Zijn klinische depressie had zich toen al gemanifesteerd, evenals de Parkinson die door de anti-depressiva was veroorzaakt. Zijn begrafenis op 15 oktober 2002 werd ontsierd door ruziënde LPF-ministers, die meer aandacht hadden voor hun mobieltjes dan de door dominee Carel ter Linden uitgesproken zegen. Een dag later trok Gerrit Zalm de stekker uit het kabinet Balkenende I.
De erfopvolger
Willem-Alexander is door zijn ouders voorbereid op het koningschap, zo goed en zo kwaad als dat kan natuurlijk, maar met name Claus schroomde niet de vanzelfsprekendheid van zijn troonsbestijging ter discussie te stellen. ‘Claus vond de republikeinse idee heel redelijk,’ volgens Huub Oosterhuis. ‘Hoe de maatschappij zich in Nederland zal ontwikkelen en of er voor hem nog een plaats zal zijn, dat is natuurlijk volkomen open.’ De kroonprins gaf in de jaren tachtig meerdere keren te kennen geen zin te hebben in zijn voorbestemde lot. Friso wilde ook niet, maar was wel beschikbaar. Ruim dertig jaar later pinkt Diederik Samson een traantje weg bij de aangekondigde abdicatie van Hare Majesteit, dankbaar dat ze ook zijn koningin was, en wikken en wegen we de spontaniteit van de Berthagrap die Willem-Alexander uit de hoge hoed toverde. Ook hij moet weer bij nul beginnen. En het volk? Het volk houdt van Beatrix, op gepaste afstand, zoals ze het wilde.
Het zou doodzonde zijn als Beatrix. Dwars door alle weerstand heen verdwijnt in de zee van gelegenheidswerkjes die in het zicht van de abdicatie van Beatrix zijn uitgegeven. Daarvoor is het namenlijk een veel te goed boek. Ik weet niet wat de overwegingen zijn geweest voor het uitstel van de publicatie, want Beatrix stond al in 2011 aangekondigd. Wel weet ik dat Beatrix. Dwars door alle weerstand heen tot het beste behoort wat ik ooit over het Nederlandse koningshuis gelezen heb: meeslepend, goed geschreven en buitengewoon informatief.
Beatrix. Dwars door alle weerstand heen
Jutta Chorus
Uitgeverij Atlas Contact
ISBN 9025432026
Verschenen april 2013
