Clara Schumann-Wieck (1819-1896) was zowel concertpianiste als componiste. Doorgaans wordt ze beschreven als een vrouw die in de schaduw stond van twee beroemde mannen: de briljante Robert Schumann, met wie ze was gehuwd, en Johannes Brahms, met wie ze een hechte relatie had. In haar biografie Clara, wonderkind, carrièrevrouw, cultureel icoon schetst Christine Eichel een heel andere Clara dan we tot nu toe kennen. Zij laat een geëmancipeerde vrouw naar voren treden die zich onder het juk van zowel haar vader als de twee mannen in haar leven uit worstelt omwille van haar muziek: “Het uitoefenen van de kunst is een groot deel van wie ik ben, het is de lucht die ik inadem.”
De biografe en haar perspectief
Biografe Eichel is een veelzijdige vrouw. Ze is doctor In de filosofie, de Duitse literatuur en de musicologie. Ook is ze journalist en werkt ze als directeur voor tv-documentaires. Ze publiceerde naast allerlei wetenschappelijke artikelen acht romans en vijf non-fictie boeken. Haar interesse voor literatuur, muziek en kunst heeft haar blijkbaar tot deze biografie gebracht.
Eichel verwijst naar andere biografieën die allemaal het perspectief kiezen van Clara en Robert als Romeo en Julia. Volgens haar is dat onterecht. Dat beeld is alleen overeind te houden door ‘uitsluitend hartstochtelijke smachtende passages’ uit de correspondentie te selecteren. Als je de volledige briefwisseling bekijkt komt er een verbitterde strijd tussen de twee echtgenoten naar voren. Dan pas wordt duidelijk wie Clara werkelijk was en wat ze heeft gepresteerd. Aan de hand van brieven, dagboeken en andere bronnen ontstaat een beeld van ‘een ongehoord moedige vrouw die pionierswerk heeft verricht’. Het doel van haar biografie lijkt dan ook te zijn om het verhaal van Clara Wieck opnieuw te vertellen vanuit nieuwe interpretaties van het bronnenmateriaal, bevrijd van het idealiserende vernisje. Eichel kiest het perspectief van Clara als vrouw die zich tegen de tijdgeest in bevrijdt van de onderdrukking van eerst haar vader, Friedrich Wieck, en daarna van haar man, Robert Schumann. Ze schetst Clara als een van de weinige vrouwen van haar tijd die de genderspecifieke beperkingen grotendeels weet te overwinnen. Clara is ‘een verrassend moderne vrouwenfiguur die vandaag de dag ongetwijfeld net zo zou choqueren als toentertijd’.
Het wonderkind wordt verliefd
Vader Friedrich Wieck gaf pianoles aan Clara en beschouwde haar als zijn paradepaardje. Clara was een wonderkind; Clara moest carrière maken. Kind heeft ze nooit kunnen zijn, omdat haar strenge vader haar allerlei regels oplegde en al vanaf haar 12e jaar concertreizen met haar maakte. Clara had meteen overal succes als pianiste. Muziek wordt haar overlevingsstrategie waardoor ze niet aan de voortdurende kritiek van haar vader te gronde gaat.
Robert Schumann verschijnt ten tonele als vaste gast in huize Wieck en hoewel Robert negen jaar ouder is dan Clara worden de twee verliefd. Daarin worden ze gedwarsboomd door vader Wieck die een huwelijk voor Clara ziet als het einde van haar carrière en die Robert totaal niet ziet zitten als man voor Clara: hij is een losbol, houdt zich onledig met drinken, met andere vrouwen en met mannen, zogenoemde ‘zonnejongelingen’. Bovendien verdient Robert heel weinig en zeker niet genoeg om Clara te kunnen onderhouden. Als vader Wieck na vele jaren uiteindelijk toch toegeeft, trouwen ze in 1840. Eichel verbaast zich erover dat Clara, die wist wat voor man Robert was, toch met de ‘slampamper’ in het huwelijk trad. Misschien denk ik dan was het juist wel de kritiek van haar vader die haar bewoog in haar strijd voor autonomie om haar keuze door te zetten. Misschien vertoonde ze zo jong als ze was verklaarbaar puberaal afzetgedrag.
Huwelijk en moederschap
De onderdrukking van Clara door vader Wieck wordt in het huwelijk door man Robert minstens zo heftig voortgezet. De liefdesrelatie tussen de twee begon met verliefdheid en met een eerste kus toen Clara zestien was. Eenmaal gehuwd veranderde dat. Clara mag zelfs gedurende een lange periode geen concertreizen meer maken van Robert, omdat hij van mening is dat een vrouw thuis moet zijn en voor de kinderen en de maaltijden hoort te zorgen. Interessant is dat Eichel laat zien hoe Clara zelf de mythe van het gelukkige en verliefde kunstenaarsechtpaar aanwakkerde en in stand hield. Veel van hun brieven zijn door Clara vernietigd en ze publiceert juist die liefdesbrieven en gedeelten uit hun gezamenlijke dagboek die het sprookje aanwakkeren.
Clara´s moederschap van zeven kinderen (de achtste is jong overleden) is zonder zorg en liefde. Clara kiest voor de muziek en besteedt de zorg uit aan kindermeisjes, familie en internaten. Ze leeft bovendien in voortdurende angst voor nieuwe zwangerschappen en heeft zelfs twee abortussen gepleegd. Een gezin is niet waar Clara voor wil leven. Vele maanden per jaar is ze van huis voor concertreizen. Ze moet ook wel want Robert verdient nog steeds veel te weinig om het gezin te kunnen onderhouden. Bovendien blijft hij worstelen met drank en andere liefdes voor vrouwen en mannen. Maar ze blijft toch vooral reizen, omdat ze niet zonder muziek kan.
Andere biografieën
Waar in tal van andere biografieën het huwelijk van Clara en Robert wordt beschreven als bijzonder en romantisch, was dat huwelijk volgens Eichel helemaal niet zo gelukkig. Clara zou volgens Eichel genoten hebben van de talrijke biografieën die de mythe van het droompaar laten voortleven.
Laten we eens kijken naar de biografie van Kees van der Vloed (2012), destijds ook gerecenseerd op biografieportaal. Waar bij Eichel het huwelijk turbulent was en vol conflicten en Clara als moeder nogal ontaard overkomt, lezen we in Van der Vloeds biografie over een liefdevol huwelijk en slechts sporadisch over een nogal liefdeloze moederrol. Bij Eichel staat de onderdrukking door Robert van Clara als vrouw en als concertpianiste en componiste centraal, waar bij van der Vloed daar geen melding van wordt gemaakt. Wie heeft er nu gelijk? Overdrijft Eichel vanuit haar feministisch perspectief? Het lijkt een kwestie van bronnenselectie om het eigen perspectief waar te maken. De waarheid ligt waarschijnlijk in het midden.
Robert wordt in mijn ogen wel heel negatief neergezet door Eichel als seksistische en Clara onderdrukkende man. Dit komt omdat Robert niet in zijn tijd wordt geplaatst. Hoe moet het voor Robert zijn geweest om in de 19e eeuw gehuwd te zijn met zo´n geëmancipeerde vrouw? Een man met een vrouw die kostwinner is en die de zorg voor de kinderen uitbesteedt was in de 19e eeuw maatschappelijk een niksnut. Het oordeel van de buitenwereld zal niet mild zijn geweest.
Ontworsteling door en omwille van de muziek
Clara ontworsteld zich met het ouder worden aan de druk van de volgens Eichel toxische relatie met Robert. Muziek wordt voor haar ‘de aandrijfriem voor de bevrijding’. Haar hele leven vocht Clara voor erkenning en vrijheid. Ze introduceert het serieuze pianorecital en maakt programma´s voor haar optredens die bijzonder zijn voor haar tijd. Alles regelt ze zelf: haar reizen als vrouw alleen en onderdak voor de nachten zonder te veel geld te spenderen. Ze wordt al gauw gevierd als een geweldig pianiste. Tijdens veel van haar concerten voert ze ook Robert’s muziek uit, waardoor hij eindelijk ook bekendheid krijgt. Later doet ze dat ook met het werk van Brahms. Haar werk als componiste komt jammer genoeg weinig naar voren in Eichels biografie, Clara wordt meer als concertpianiste geprezen dan als componiste.
Roberts ziekte en dood
Waarschijnlijk door de syfilis die Robert al in 1831 opliep, takelt hij steeds verder af. Ook lijkt hij jaloers op zijn vrouw, die meer bekendheid geniet in binnen- en buitenland dan hijzelf. Op zijn vierenveertigste in 18954 is hij zo depressief en in de war dat hij zelfmoord probeert te plegen door in de Rijn te springen. Hij wordt gered door een paar schippers, waarna hij naar een sanatorium wordt gebracht. Terwijl Robert daar wegkwijnt, neemt Johannes Brahms, die inmiddels een hechte huisvriend is van de familie Schumann, zijn intrek in Clara’s woning. Moedig van Clara, vindt Eichel, want dat was in die tijd natuurlijk behoorlijk compromitterend. Johannes is smoorverliefd op Clara en aanbidt haar. Het lijkt er echter op dat Clara het slechts bij vriendschap houdt, maar zeker weten doen we dat niet. Volgens Eichel wilde ze ‘geen derde dwingeland’.
Ook hier is de vergelijking van de biografie van Eichel met die van Van der Vloed frappant. Van der Vloed vertelt dat Clara Robert graag opzoekt in het sanatorium, bij Eichel blijft ze weg en is Brahms de enige persoon die contact houdt met Robert. In 1856 overlijdt Robert Schumann.
Clara´s dood?
Op haar oude dag, als de reizen stoppen, wordt Clara alsnog conservatoriumdocent. Ze heeft nu ook veel meer contact met haar kinderen en geniet daar zelfs van. Vreemd genoeg wijdt Eichel geen woord aan Clara´s dood in 1896. Kees van der Vloed beschrijft dat wel. En het is zo`n prachtig verhaal dat het wonderlijk is dat het in haar biografie geen plaats heeft gekregen. Van der Vloed vertelt hoe Brahms na haar begrafenis diep bedroefd meegaat naar een bijeenkomst van musicerende vrienden. Daar zingt hij voor een klein groepje intimi met verstikte stem zijn laatste compositie: de Vier ernste Gesänge, zijn requiem voor Clara. Bij het derde lied, ‘O Tod, wie bitter bist du, O Tod wie wohl tust du’, stromen de tranen over zijn wangen. Tien maanden later sterft ook Brahms, op 63-jarige leeftijd.
De biografe als activiste
Eichel gaat in mijn perceptie erg ver in het perspectief van de geëmancipeerde vrouw dat ze heeft gekozen. Clara zou nog steeds gelden als rolmodel voor hedendaagse vrouwen. Ze trekt het verhaal van Clara naar de 21ste eeuw met termen als Lady Gaga, regretting motherhood, working mom, work-lifebalance, networking, influencer, downdating en storytelling. Dat irriteert. Halverwege het boek gebruikt ze zelfs een halve pagina om te vertellen dat het in de 21ste eeuw nog steeds moeilijk is voor werkende vrouwen met een ziek kind of hulpbehoevende ouders, dat de meeste vrouwen nog steeds in deeltijd werken en dat 72 procent van de leidinggevende vrouwen in Duitsland kinderloos zijn. Het activisme druipt er van af. Ze heeft gelijk, maar is het een goed idee om dit te gebruiken in een biografie?
Ook zijn de beschrijvingen en citaten uit de bronnen vaak wel erg uitgebreid en valt ze in herhaling. Terwijl de slechtheid en ongelukkigheid van hun huwelijk allang duidelijk is, komt er nog een heel aantal citaten uit brieven en dagboeken van het echtpaar. Blijkbaar wil ze alles wat ze in haar bronnen heeft gevonden ook opnemen in haar boek. Ze verwoordt daarbij af en toe gevoelens die Clara zou hebben gehad, waarvan ik me afvraag: is dat zo? Heeft ze dat gedacht? Waar in de documenten heb je dat gevonden? Hineininterpretieren ligt dan op de loer.
Toch leest de biografie over het algemeen prettig, alsof je een roman in handen hebt, ook door de mooie vertaling van Goverdien Hauth-Grubben. Aan iedereen die van klassieke muziek houdt is dit boek aan te raden. En luister vooral ook naar Clara´s muziek; ik heb bijvoorbeeld enorm genoten van haar Pianoconcert in a-mineur, op.7.
Clara. Het leven van Clara Schumann: Wonderkind, carrièrevrouw, cultureel icoon
Christine Eichel
Omnieboek
ISBN paperback 9789401920933
ISBN e-book 9789401920940
Verschenen in mei 2025
Bestelinformatie
Bestel als e-book bij bol.com (€ 14,99)
