Christoffel Plantijn was een wees in een verweesde samenleving. Het gezag van de moederkerk werd alom in Europa fundamenteel ter discussie gesteld toen hij – dertig jaar oud – een bestaan als uitgever in Antwerpen trachtte op te bouwen. Sandra Langereis vertelt zijn verhaal in De woordenaar. Christoffel Plantijn, ’s werelds grootste drukker en uitgever (1520-1589).
Antwerpen
Het vak leerde Plantijn als ouderloze armoedzaaier in Caen, zijn gezellenjaren bracht hij door in Parijs, maar na 1540 was Antwerpen de boekenstad in opkomst. Het episch handelscentrum van de wereld kende een puissant rijke koopmansstand en daarmee een afzetmarkt voor ambachtelijke luxeproducten, zoals schilderkunst, juwelen, wandtapijten, modieuze kleding en boeken. Een multireligieus broeinest ook, met een goed georganiseerde evangelische beweging. Het censuurbeleid van Karel V waaraan drukkers en uitgevers zich moesten onderwerpen, was streng. Jacob van Liesvelt ondervond aan den lijve dat de ketterplakkaten geen dode letter waren. In 1545 werd hij vanwege zijn uitgaven van de Lutherbijbel op de Grote Markt terechtgesteld. Plantijn was meer op zijn qui vive. Hij had een ongekend talent om de juiste netwerken aan te boren. De intellectuele zwaargewicht Granvelle, raadgever van landvoogdes Margaretha van Parma, sloot Plantijn in zijn hart. Ook na zijn vertrek van het Brusselse hof hield Granvelle contact met de Antwerpse uitgever, hij behoorde tot zijn grootste klanten. Plantijn paaide in 1556 Filips II, pas aangetreden als landsheer van de Nederlanden, met een sierlijk uitgegeven lofdicht. Toch wist ook Plantijn niet te voorkomen dat hij in aanvaring kwam met de inquisitie. In 1562 werd hij na een klikbrief aangemerkt als uitgever van een calvinistische gebedsbrief. Die was in zijn afwezigheid door zijn personeel gedrukt, luidde het verweer. Het hof accepteerde het excuus. Een jaar later brandde hij zijn vingers aan de suspecte psalmberijmingen van Marot en Bèze, “met de zanglijnen en noten bij iedere psalm, precies zoals de sektariërs die plachten te zingen,” schreef Margaretha van Parma verontwaardigd aan haar broer. De hele oplage werd vernietigd. Plantijn liet er geen misverstand over bestaan dat hij weinig fiducie had in de “opstandige, zich hervormd noemende religie”. De beeldenstorm die in 1566 door de Nederlanden raasde, was slecht voor de handel. “Ik voorzie eerlijk waar dat deze buiten zijn oevers getreden stroom, als men die niet indamt, de akkergrond zal bederven, en dat zo erg dat de inwoners er geen ene vrucht meer van zullen plukken.” Maar hij was een man van de rede en de tolerantie, niet van de brandstapel en de bloedraad. Zijn vennoten, de gebroeders van Bomberghen, waren de gereformeerde religie wel toegedaan. “Ik ben altijd van mening geweest dat mensen die dwalen op vrijwel geen andere manier naar de ware en katholieke religie zijn terug te leiden dan door studie, beschaving, en vriendelijke bejegening; zo laten dieren zich temmen.” De Polyglotbijbel, zijn grootste prestatie als uitgever, moest het intellectuele antwoord zijn op de religieuze polarisatie. Plantijn startte in 1568 met de vertaling van het boek der boeken in het Latijn, Hebreeuws, Aramees, Syrisch en Grieks, een jaar nadat Alva het stokje van Margaretha van Parma had overgenomen. Met harde hand maakte hij een einde aan de religievrede die na de Beeldenstorm door Willem van Oranje was ingesteld. De Gulden Passer, de uitgeverij van Plantijn aan de Vrijdagmarkt, groeide uit tot een geleerdengemeenschap, waarin de schranderste filologen van Europa de ambitieuze opzet tot een goed einde moesten brengen. Filips II wierp zich op als mecenas. Met de “koningsbijbel” wilde hij bewijzen dat hij niet alleen een man van het zwaard, maar ook van het woord was. In 1572 verscheen het achtdelige prestigeproject, marketingtechnisch geen goed jaar. Op 1 april namen de watergeuzen Den Briel in en was de Opstand van de Noordelijke Nederlanden tegen het Habsburgse gezag een feit. De komende jaren ontpopte Filips II zich als een veeleisende wanbetaler. Hij was een nagel aan de doodskist van Plantijn, die menige koliekaanval weet aan de volstrekte onbetrouwbaarheid van zijn broodheer.
De ondernemer
Want daar gaat De woordenaar ook over, wat het betekent om tijdens het vroegmoderne handelskapitalisme een ondernemer te zijn. De weesjongen verzilverde zijn kansen in een stad die hem vreemd was, waar men een taal sprak die hij niet verstond. Hij verwierf door de handel in kant en almanakken een startkapitaal, dat hij heeft ingezet om de beste uitgever van de wereld te worden. Onder andere van een reeks Nederlandse woordenboeken, want die had hij node gemist toen hij in Antwerpen aankwam. Ze bleken een gat in de markt in de handelsmetropool. Plantijn hechtte aan kwaliteit. Hij was kind aan huis bij de beroemdste lettersnijders, waaronder Garamond, en ontwikkelde een huisstijl die tot op de dag van vandaag wordt herkend. Een man ook die gehecht was aan zijn reputatie. “Ik maak liever minder winst in vrede, dan meer winst met ruzie.” Reputatie bepaalde zijn kredietwaardigheid, het vertrouwen van zijn klandizie. Plantijn kreeg vijf dochters, zijn eniggeboren zoon stierf toen hij vier was, wat hem in de gelegenheid stelde schoonzonen uit te kiezen, die na zijn overlijden op 1 juli 1589 het uitgeversimperium verder hebben uitgebouwd. Op zijn sterfbed vergaf hij hen allen, zoals het een patriarch betaamt.
Zelden heb ik het tijdperk van de Reformatie en Contrareformatie zo levendig beschreven gezien als door Sandra Langereis. Erudiet, beeldend en met het nodige empatisch vermogen schetst ze de levensgeschiedenis van een man die in het midden van de zestiende eeuw zijn houding moest bepalen tegenover de grote vraagstukken van zijn tijd. De woordenaar. Christoffel Plantijn, ’s werelds grootste drukker en uitgever is een meesterlijk boek.
De woordenaar. Christoffel Plantijn, ’s werelds grootste drukker en uitgever (1520-1589)
Sandra Langereis
Uitgeverij Balans
ISBN 9789460033452
Verschenen in mei 2014
