Een ongehuwde zangpedagoge in een reformjurk die een lange en zeer respectabele carrière heeft gehad maar die als componist nooit tot het A-garnituur is gerekend, al was het maar omdat ze voornamelijk voor kinderen schreef: het verhaal van Catharina van Rennes is geen geheide bestseller.
Marjan Berk is op dit onderwerp gedoken met enthousiasme en empathie. Het heeft een kort en vlot geschreven boekje opgeleverd waar ook Berks eigen familiegeschiedenis een prominente rol in speelt.
Over Marjan Berk
Berk (1932) is een veelschrijver. Naast haar columns schrijft ze al decennia één of twee boeken per jaar: romans, kookboeken, kinderboeken, autobiografische bundels. Haar nonfictie heeft vaak een sterk persoonlijke inslag. Ze schreef over Jacob Cats als mogelijke voorouder: Het bloed kruipt.Op zoek naar Jacob Cats (2005); in Zout verweefde ze het verhaal van Turkse vrouwen die hun echtgenoot in Nederland achternareizen met haar eigen geschiedenis.
Ook Madonnakindje gaat over Berks persoonlijke band met het onderwerp. Voor Berk is het lied Madonnakindje onlosmakelijk verbonden met haar moeder Lenie, die het vaak zong. Lenie had graag naar het conservatorium gewild, maar mocht niet. Ze bleef snakken naar erkenning van haar talent; haar gefnuikte ambities uitten zich in afgunst jegens de succesvolle sopraan Jo Vincent, die bekend werd met Madonnakindje – een tijd lang het bekendste lied van Catharina van Rennes.
Over Catharina van Rennes
Catharina van Rennes (1858 – 1940) maakte eerst naam als sopraan, later als componist en zangpedagoog. In 1887 stichtte ze zangschool Bel Canto in Utrecht. Ze werd nationaal bekend toen ze bij de kroning van koningin Wilhelmina in 1898 een massaal kinderkoor plus orkest begeleidde bij een uitvoering van haar eigen Oranje-Nassaucantate. Van Rennes schreef liedjes en duetten voor kinderen, zoals de Kleengedichtjes op teksten van Guido Gezelle, maar ook ‘volwassen’ muziek. Zij stond bekend om haar vooruitstrevende opvattingen op het gebied van emancipatie en onderwijs. Haar bekendste leerlingen waren de sopraan Jo Vincent en prinses Juliana.
M. Brusse
Madonnakindje richt zich meer op het persoonlijke leven van Catharina van Rennes dan op de duiding van haar muzikale carrière. Tijdens haar leven stond Van Rennes er juist op dat de aandacht naar haar werk ging, en niet naar haar persoon – en hield de pers scherp in de gaten. Hoewel Van Rennes verzoeken om vraaggesprekken doorgaans afwimpelde, wist schrijver en journalist Marie Joseph Brusse (1873-1941) haar kort na haar vijftigste verjaardag te strikken voor een uitgebreid interview in de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Het werd in vier delen gepubliceerd in 1910. Berk leunt zwaar op Brusse: citaten uit zijn interview beslaan bijna 34 pagina’s in Madonnakindje.
ambities
Tegen Brusse is Van Rennes openhartig over haar ambities: dirigeren, en dan het liefst het Concertgebouworkest. ‘Die levenstaak staat jammer genoeg in onze tijd voor een vrouw nog niet open.’ Het ongeduld spat er vanaf, maar als Brusse vraagt of het dirigeren van haar leerlingen niet haar hoogste roeping is, herneemt ze zich meteen.
Brusse meldt onomwonden dat Van Rennes de leiding heeft in het gesprek, met haar vooraf gemaakte notities als richtsnoer. Aan het einde heeft Van Rennes zich neergezet als een kordaat en gezegend mens. Het toppunt van geluk heeft ze mogen ervaren toen zij het carillon van de Domtoren haar ‘Zonnelied’ hoorde spelen.
Van Rennes wil niet spreken over de herinneringen aan haar jeugd en opleiding, ze richt de aandacht op de periode na haar debuut als zangeres, in de Albert Hall in Londen. Ze somt een reeks namen op van leraren en musici met wie ze heeft samengewerkt – Richard Hol, studiegenoot Johan Wagenaar, maar ook Frans Bouman, Bernard Rehl, Willem Mengelberg. Alleen Johannes Messchaert schittert door afwezigheid.
Johannes Messchaert
Johannes Messchaert (1857 – 1922) was één van de examinatoren aan de muziekschool van Richard Hol. Messchaert, nog geen jaar ouder dan Van Rennes, steelt na haar examen een kus. Hij is dan al geruime tijd verloofd met een oud-leerlinge, met wie hij niet veel later trouwt. Omdat Messchaert en Van Rennes elkaar na het examen in Londen treffen en hij haar als leerling aanneemt, is het merkwaardig dat zijn naam nergens valt, vooral omdat hij een internationaal bekende zanger is geworden tegen de tijd dat Brusse Van Rennes interviewt.
Berk heeft bij de research hulp gekregen van Cor Witbraad, die eerder een lijvige geschiedenis van BumaStemra schreef, en Paul Woerlee. Zij doen een intrigerende vondst: zeven brieven van Van Rennes aan Messchaert in het Westfries archief. Ze lijken deel uit te maken van een correspondentie die zich over een langere periode heeft uitgesponnen.
De toon van de brieven is merkwaardig: keurig, wellevend, met gepaste humor. Maar er zit ook een vreemde afstandelijkheid in, alsof Messchaert erg veel ouder en wijzer is dan Van Rennes. Aan Messchaerts echtgenote refereert ze dan weer als ’t jonge moedertje’ en ’t vrouwtje’ – terwijl die toch maar twee jaar jonger is.
Helemaal interessant wordt het als Van Rennes vraagt of ze zes liederen aan hem mag opdragen; ze heeft al een uitgever gevonden. Het thema van de liederen is een liefdesafscheid! De muziek wordt echter nergens teruggevonden. Heeft Messchaert voorkomen dat de liederen werden uitgegeven – of iemand anders?
Hoe het ook zij: Van Rennes bleef ongetrouwd en was van onbesproken gedrag. Haar muziekschool breidde zich uit naar andere steden, zij ontving bij het veertigjarig bestaan van Bel Canto een benoeming tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau en eindigde haar dagen, toen haar geheugen begon te falen, in een tehuis in Amsterdam.
Bescheiden boek
Madonnakindje is met 150 pagina’s een bescheiden boek, en daarbij niet erg informatiedicht. De informele toon van Berk leest makkelijk weg, dat mag geen verrassing zijn, maar een grondige eindredactie lijkt er niet aan te pas te zijn gekomen. Zo ontbreekt in Madonnakindje is een reflectie op de interpretatie van de brieven: alles bij elkaar lijkt het erop dat Van Rennes een onbeantwoorde liefde voor Messchaert heeft gekoesterd – maar waar past dit in het verdere geheel der dingen? Van Rennes was van jongs af aan zeer ambitieus en was er waarschijnlijk van doordrongen dat haar carrière eronder zou lijden als zij op enige manier kon worden weggezet als hunkerende muurbloem.
Het zij zo. Dit boek heeft absoluut niet de pretentie een definitieve biografie te zijn, dus is er genoeg ruimte voor meer.
Madonnakindje. Over het leven van Catharina van Rennes 1858 – 1940
Marjan Berk
Uitgeverij Atlas Contact
ISBN 9789045030678
Verschenen in oktober 2015
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel
Bestel hier als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 14,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 9,99)
Bestel hier als paperback bij bol.com (€ 14,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 9,99)
