Bertha von Suttner, in de bres voor vrouwen en vrede

‘We hebben een verzameling van wijzen nodig. Onder één partijvlag moeten wij verenigd worden en het even luid als de camelots, de panslavisten en allen Duitsers uitschreeuwen, dat we een pan-Europa willen.’ Dat schreef Bertha von Suttner in 1913. Een jaar later brak de Eerste Wereldoorlog uit.

Greta Noordenbos schreef een sympathieke biografie van de vrouw die op het breukvlak van de negentiende en twintigste eeuw een vooraanstaande rol heeft gespeeld in de Europese vredesbeweging, hoezeer ze vandaag de dag ook vergeten is.

Historische context

Voor de auteur is het onderwerp een uitstapje. Noordenbos, universitair docent klinische psychologie aan de Universiteit van Leiden, vermeldt in haar voorwoord nadrukkelijk dat ze geen historica is; de historische context waarin het leven van Von Suttner zich heeft afgespeeld heeft ze daarom beknopt gelaten. Dat valt eigenlijk wel mee. De lezer krijgt wel degelijk enkele historische lijnen voorgeschoteld, hoe kan het ook anders bij deze thematiek.

Van adel

Als dochter van graaf Kinksy kreeg Bertha von Suttner de militaristische waarden van de Habsburgse adel – heldenmoed, vaderlandsliefde, eer en plicht – met de paplepel ingegoten, inclusief het verlangen naar een heroïsche dood op het slagveld. Ze vond het een niet te verkroppen onrechtvaardigheid dat dat levenspad alleen voor haar oudere broer was weggelegd.

Voor een meisje van adel was het vooral belangrijk om op stand te trouwen. Haar vader overleed toen ze nog niet geboren was, haar moeder was van lage adel, waardoor haar kansen op de huwelijksmarkt behoorlijk beperkt werden. Von Suttner was achttien toen ze zich met de veel oudere en stinkend rijke baron Gustav Heine, de jongere broer van Heinrich, verloofde. Ze verbrak de verloving nadat hij geprobeerd had haar te kussen, zozeer walgde ze van de beste man. Haar vooruitzicht op een prins op het witte paard was nu voorgoed bekeken.

Russisch-Turkse oorlog

Een positie als gouvernante was het enige wat de dertigjarige Bertha nog restte. Ze werd aangesteld door de familie Von Suttner en werd smoorverliefd op de oudste zoon des huizes. De twee vluchtten naar vrienden in de Kaukasus en daar maakten ze de verschrikkingen van de Russisch-Turkse oorlog mee die een jaar na hun aankomst uitbrak.

De ervaringen bekeerden haar de rest van haar leven tot een vurig en activistisch pacifiste. Von Suttner nam deel aan verschillende vredesconferenties (zoals die van Rome in 1891, waarbij voor het eerst vrouwen werden toegelaten, maar ook die van Den Haag acht jaar later). Ze schreef pamfletten en romans waarin ze haar vredesboodschap verkondigde, waaronder Die Waffen nieder! (1889).  Door de realistische weergave van het oorlogsbedrijf dacht menigeen dat Die Waffen nieder! autobiografisch was.  

Alfred Nobel

Voor de bekostiging van haar vredesmissie was ze van mecenassen afhankelijk, Alfred Nobel voorop, die ze in 1875 leerde kennen. Al met al heeft ze Nobel maar drie keer ontmoet in haar leven, maar ze correspondeerden veel en ze kon altijd een beroep doen op zijn vrijgevigheid, hoezeer ze ook van mening verschilden over het bewerkstelligen van de wereldvrede. Nobel, rijk geworden met zijn  dynamietfabrieken, geloofde in het afschrikkingsargument. Hoe dodelijker zijn wapentuig zou worden, hoe groter de bereidheid van naties zou zijn om conflicten vreedzaam op te lossen. Von Suttner meende dat doel te bereiken met een Internationaal Hof van Arbitrage, en in pan-Europese samenwerking. Dat Hof kwam er, in 1899, met de vredesconferentie in Den Haag.

Aletta Jacobs

Tijdens die conferentie leerde Von Suttner ook Aletta Jacobs kennen. Ze verweet Jacobs dat ze de emancipatie van de vrouw liet prevaleren boven haar pacifistische overtuigingen. En ze geloofde ook niet dat vrouwen van nature vredelievender waren dan mannen. In de adellijke kringen waarin ze was opgegroeid wuifden moeders enthousiast hun zonen naar de Europese slagvelden uit.        

In Oostenrijk werd ‘dikke Bertha’ nauwelijks serieus genomen vanwege haar pacifistische ideeën. Wellicht dat daarom de vergetelheid op de loer lag. Maar ze was wel degelijk in bepaalde opzichten visionair, zo weet Noordenbos duidelijk te maken. Von Suttner vreesde het nieuwe speeltje van de oorlogsheren, de luchtmacht, als geen ander. Die zou de oorlog grenzeloos maken, een realiteit waarmee we vandaag de dag dagelijks worden geconfronteerd. En haar geloof in een Europese gemeenschap die een nieuwe broedermoord moest voorkomen, kreeg na de Tweede Wereldoorlog gestalte. De vredesactiviste overleed in juni 1914, ruim een maand voordat de kanonnen van Augustus begonnen te bulderen.

Bertha von Suttner. Vredesactivist, feminist en Nobelprijswinnaar
Greta Noordenbos
Eburon
ISBN paperback 9789463014434
Verschenen in november 2023

Bestelinformatie