Abraham Kuyper. Gedreven geweldenaar in zeven rollen

Zijn ingelijste portret hing tot ver in de jaren zestig in de huiskamer van mijn grootouders aan vaderskant. Kuyper. De handtekening stond er met vette letters op. Elke keer als je de kamer uitging viel zijn ‘veldheersblik’ op je. Dit moest een belangrijk iemand zijn. En dat was hij, zeker voor enkele generaties gereformeerden, tot wie ook wij ons rekenden. En het klopt: mijn ouders stemden op de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) en ik ging naar de Vrije Universiteit in Amsterdam. Trouw in het spoor nog van de oprichter. De grote leider. Theoloog en wat al niet meer.
Zijn leven lang werd Kuyper mateloos bewonderd en hartstochtelijk bestreden. Beladen met lintjes en eredoctoraten uit binnen- en buitenland. Een ongrijpbaar fenomeen, gedreven en gevreesd om zijn onwrikbare gereformeerde en antirevolutionaire beginselen. Abraham Kuyper, geboren 29 oktober 1837, overleden 8 november 1920. Johan Snel beschrijft het leven van de ‘man vol paradoxen’ in zeven rollen.

Zeven rollen

Weer een biografie van Kuyper? Jawel, want de recente opening van de bronnen heeft veel nog onbekend materiaal aan het licht gebracht. Onder meer een autobiografische opzet van hemzelf uit 1912. Kladbriefjes eigenlijk, waarin hij zijn leven schetst in zeven rollen: alpinist, reiziger, spreker, wetenschapper, activist, journalist, staatsman. Rollen die hij meestal door elkaar speelde. Johan Snel had materiaal genoeg voor een nieuwe levensbeschrijving aan de hand van de aangereikte karakteristieken. Verrassend meteen al om te lezen dat de man die in onze verbeelding de proporties had van een reus, in 1912 door een journalist getypeerd wordt als ‘een klein, beweeglijk, vierkant mannetje, correct en mondain met een groot hoofd op zijn brede schouders, eigenlijk heel anders dan wij verwacht hadden.’ Een kolos van 1,68 meter.
Een fenomeen.

Alpinist

In zijn eigen biografische opzet noemt Kuyper de rol van alpinist als eerste. Hij blijkt een verwoed wandelaar en bekwaam bergbeklimmer te zijn geweest. Zeker 35 zomers bracht hij door in de Alpen. Zijn hoofd had het nodig. Hij genoot in het hooggebergte en schudde alles van zich af. ‘Plechtig en goddelijk stil is het in die hoogten,’ schreef hij.

Reiziger

Voor Kuyper waren er twee plekken op aarde waar zijn hoofd tot rust kwam: hoog in de Alpen en in de straten van Londen. Op reizen, tijdens wandelingen, laadde hij zich op. Hij reisde de wereld af. Bezocht Londen, Parijs, Berlijn, Brussel en New York in hun meest dynamische jaren. Daar deed hij politieke ideeën op, door het lezen van kranten en wandelend door de straten. Zo kwam voor hem gaandeweg niet de betere burgerij, de elite, centraal te staan, maar de onderklasse.

Spreker

Tien jaar was hij predikant en hij ontwikkelde zich tot een indrukwekkend spreker in het openbare leven. Honderden keren sprak hij in afgeladen zalen, met duizenden bezoekers soms. Beeldrijk, vaak twee uur lang, tot in alle hoeken verstaanbaar. Hij bouwde een eigen publiek op. De elite binnen en buiten de kerk moest hem al gauw niet meer, het volk droeg hem op handen. En hij genoot van het applaus.

Wetenschapper

Hij studeerde briljant af in Leiden en werd na de oprichting hoogleraar aan ‘zijn’ Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Vrij’ betekende: onafhankelijk van kerk en staat, vrijer dan de rijksuniversiteiten. Hij doceerde behalve godgeleerdheid (theologie) ook wijsbegeerte en letteren.
Als wetenschapper had hij twee projecten in gedachten: een wetenschapsfilosofische verantwoording van de calvinistische godgeleerdheid en een gereformeerde dogmatiek. Het eerste leidde tot een driedelige Encyclopedie der heilige godgeleerdheid (1894), aan het tweede kwam hij niet toe vanwege zijn politieke verplichtingen. Wel verschenen in 1891 vijf delen dogmatiek op zijn naam. Collegedictaten, uitgewerkt door studenten. Voor een herdruk (1910) schreef hij zelf een voorwoord. Verder schreef hij veel over politiek en samenleving, als praktische uitwerking van zijn ‘neocalvinistische credo dat het hele leven Christus toebehoorde’.

Activist

Zijn activisme berustte op één woord: calvinisme. Calvinisme. Dat was niet iets van de kerk, maar het ging over het hele leven, vooral het maatschappelijk leven. Om vrijheid en democratie ging het. Onderwijsvrijheid, godsdienstvrijheid. Gelijke rechten voor iedereen. Burgerrechten ook voor vrouwen en arbeiders. De positie van de arbeider was onrechtvaardig. Kuyper zette daarom in op een beweging van onderop. Dit activisme leverde hem enorm veel afbeeldingen op: spotprenten van onder meer Albert Hahn en Johan Braakensiek, honderden foto’s en tientallen portretten (vooral bestemd voor de trouwe aanhang!)

Journalist

Schrijven deed hij altijd en overal. Kuyper schreef meer dan tweehonderd boeken, tienduizenden artikelen en duizenden brieven. In 1869 begon zijn publieke loopbaan, als journalist bij weekblad De Heraut. Al gauw schreef hij ook voor dagblad De Standaard. Van beide bladen werd hij binnen enkele jaren hoofdredacteur. Hij schreef tot de laatste snik voor ‘zijn’ bladen. In december 1919 stopte hij als hoofdredacteur bij De Standaard en leverde alleen nog zijn wekelijkse meditatie voor De Heraut, tot hij niet meer kon, in september 1920. Hij werkte elke dag in een zeer strak ritme. Liefst volgde hij op vakanties en reizen hetzelfde patroon.
Onder journalisten voelde hij zich thuis. Van 1898-1901 was hij voorzitter van de Nederlandse Journalisten Kring (NJK, opgericht in 1884). Voorvechter van onafhankelijke journalistiek en ook vertegenwoordiger van ons land in de internationale journalistenunie, de UIAP. In 1901 werd Kuyper premier en legde bijna al zijn publieke functies neer, al bleef hij schrijven, ook voor De Standaard, zo nodig via zijn vertrouweling en ‘vervanger’ bij de krant Hubertus de Wilde.

Staatsman

Premier was hij van 1901-1905. Staatsman onder de Europese vorsten. Geregeld haalde hij de internationale pers. Hij kreeg de bijnaam ‘minister van Buitenlandse Reizen’. Wapenfeiten waren de onderhandelingen met het Britse kabinet over vrede in de Boerenoorlog in Zuid-Afrika. Nieuws was ook dat hij als minister van Binnenlandse Zaken een eind wist te maken aan de spoorwegstakingen in 1903. Het werd hem in socialistische kringen zwaar aangerekend. In 1905 trad hij af als premier. Ook daarna bleef hij reizen. Nu werd hij overal ontvangen als een vorst. Vrucht van zijn reizen was onder meer Om de oude wereldzee (1910), een verslag van een reis door het Nabije Oosten, Noord-Afrika, Zuid-Europa.

Nog niet vergeten

Het ingelijste portret van Kuyper hing een tijd boven de deur van mijn werkkamer. Mijn vrouw, ook goed gereformeerd opgevoed, legde het ooit stilletjes weg in een kast. Daar ligt het, een nog net niet vergeten portret van een gedreven geweldenaar. Johan Snel geeft hem een mooi extra leven. Dankzij zijn zeer leesbare biografie ben ik nu pas echt onder de indruk van Abraham Kuyper, van zijn brede blik, zijn innovatieve geest, zijn veelzijdigheid, zijn organisatietalent, zijn retorische kracht, zijn productiviteit, zijn strijdbaarheid, zijn prominente rol in kerk en samenleving. Hoewel.
‘Zelfs terreinen waarvoor hij gevoel miste, zoals muziek, was hij meester. Kuyper was amuzikaal, kon geen wijs houden en bezocht geen concerten, maar zong dat het een lieve lust was en doceerde muziek voor zijn studenten.’ Een eigenzinnig mens. Empathie was niet zijn sterkste punt. Dat verklaart in elk geval voor een deel de breuken die de reus veroorzaakte en de vriendschappen die hij verloor. Maar ja, gereformeerde beginselen waren geen vrijblijvende persoonlijke hobby.

De zeven levens van Abraham Kuyper. Portret van een ongrijpbaar staatsman.
Johan Snel
Prometheus Amsterdam
ISBN 978 90 446 4508 8
Verschenen in september 2020

Bestelinformatie