Prins Willem Frederik Karel is de beste vorst die Nederland nooit gehad heeft, zoveel wordt duidelijk uit Prins Frederik der Nederlanden 1797 1881. Gentleman naast de troon van Anton van de Sande. Tijdens de opbouw van de constitutionele monarchie in de negentiende eeuw – de autocratische fase en economische wederopbouw van Nederland (Willem I), de grondwetsherziening van 1848 (Willem II) en het ontstaan van een parlementaire democratie en natiestaat (Willem III) – was prins Frederik de constante factor. Als jongste zoon, broer en oom van de drie Willems creëerde hij het nodige draagvlak voor de Oranje-monarchen. Hij was een kind van de revolutie dat in de restauratie een geneesmiddel vond voor de gekrenkte trots van de Europese vorstenhoven tijdens de Napoleontische oorlogen. Een representant van de Biedermeier-periode: degelijk, gemoedelijk en beheerst. De vrijmetselarij was zijn grootste passie. In 1816 werd hij benoemd tot grootmeester-nationaal en kwam daarmee 65 jaar lang aan het hoofd te staan van de maçonnieke beweging in Nederland. Frederik wist in de “internationale der monarchieën” het decorum altijd hoog te houden, wat goed van pas kwam, want hij beschikte over verschillende deugdzaamheden “die bij de overige Oranjes met een kaarsje waren te zoeken.” Een “geduldig en wijs bemiddelaar”, een “dynastieke steunpilaar”.
Prins Frederik Hendrik: Een Pruisische militair
Zijn opvoeding aan het hof van het Fulda was Pruisisch, geschoeid op het Bildungsideaal dat door een uitgekiend onderwijsprogramma van Wilhelm von Humboldt in Frederik verwerkelijkt moest worden. Vooral de humaniora en krijgskunde kregen veel aandacht. De muzikale vorming liet te wensen over. (Toen Clara Schumann een huisconcert verzorgde op zijn landgoed de Paauw in Wassenaar, vroeg Frederik aan haar eega Robert: “Sinds Sie auch musikalisch?”). Frederik was een militair in hart en nieren, geschoold door Carl von Clausewitz, die de slag bij Bautzen (dus niet Bantzen, zoals Van de Sande abusievelijk meldt) en Leipzig gevaarlijk dichtbij meemaakte. In de stadsguerrilla van de Belgische Beroerte had hij weinig aan die militaire ervaring. Zijn aftocht uit Brussel in de nacht van 26 op 27 september 1830 luidde de uitroeping van de Belgische onafhankelijkheid in. Was het debacle te wijten aan een te eigengereid optreden van de Prins der Nederlanden of juist aan zijn weifelmoedigheid? Van de Sande neigt tot het laatste. De Tiendaagse Veldtocht, ruim een jaar later, moest vooral het gekneusde imago van de erfprins oppoetsen, reden waarom prins Frederik vrijwillig pas op de plaats maakte voor zijn oudere broer. Die waande zich nog de koning te rijk bij een eventuele “administratieve scheiding” tussen Noord en Zuid. Na het bombardement op Antwerpen op 27 oktober 1830 werden de Oranjes echter door het Nationaal Congres voor eeuwig van de troon gestoten. De pyrrusoverwinning van de toekomstige Willem II hielp daar weinig aan.
Pappen en nathouden
We leren in deze biografie vooral een prins Frederik kennen die de brokkenpiloterij van zijn familieleden onder het tapijt weet te vegen als de omstandigheden daarom vragen. Jongste zus Marianne papte tijdens haar ongelukkige huwelijk met Albert von Pruisen met een lakei aan en beviel na de officiële scheiding in 1849 van een buitenechtelijk kind. (Marianne over zichzelf: “Ik heb de energie van een jongen, en dat is mijn malheur”). Frederik houdt met het nodige kunst- en vliegwerk het schandaal binnenskamers. De rol van mediator vervulde hij ook in het barslechte huwelijk van Willem III en Sophie van Württemberg (op wie hij overigens smoorverliefd was, maar dit terzijde). De feitelijke scheiding van tafel en bed onderhandelde hij uit tot een compromis, waarin de koningin haar ceremoniële verplichtingen bleef vervullen, zodat er voor de buitenwacht geen vuiltje aan de lucht was. Toen Willem III na de dood van Sophie wilde hertrouwen met een Franse operazangeres, dreigde abdicatie. Ook dit keer kreeg Frederik zijn recalcitrante neefje in het gareel.
Het zou flauw zijn om het bij die schandaalkroniek te laten, prins Frederik had meer in zijn mars. Tijdens de Krimoorlog kwamen zijn diplomatieke gaven en politieke inzicht goed van pas. Hij was in dat internationale wespennest de belangrijkste adviseur van Van Hall, de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken. Hij maakte zich sterk voor de stichting van een Nationale Ambachtsschool, waarmee de Oranjes een vorstenhuis werden voor alle gelederen van de bevolking. Bovenal speelde hij een vooraanstaande rol in de vrijmetselarij, in de negentiende eeuw een broedplaats voor maatschappelijk debat en interconfessioneel overleg, al keek het katholieke volksdeel en de jongens van het Réveil het reilen en zeilen van het geheim genootschap met argusogen aan.
De maçonnerie was het uitgangspunt van Anton van de Sande bij het schrijven van dit boek, maar halverwege de rit besloot hij er ook een “politieke biografie” van te maken. Die tweeslachtigheid komt Prins Frederik der Nederlanden. Gentleman naast de troon niet ten goede. Het optreden van de prins als grootmeester krijgt wel heel erg veel nadruk, terwijl de historische context – de scheiding van noord en zuid, het ontstaan van de constitutionele monarchie – stiefmoederlijk bedeeld wordt. Een ideale monografie telt volgens Van de Sande niet meer dan driehonderd pagina’s – in die opzet is hij geslaagd. Maar een ideale biografie neemt de lezer ook bij de hand, weet zich los te zingen van het bronnenmateriaal en dat te verwerken tot een consistent en helder verhaal. Daarin faalt dit boek jammerlijk. In de slothoofdstukken krijgen we haast een collage van citaten voorgeschoteld, met hier en daar de stem van de auteur, die kennelijk uitgaat van de misvatting dat de bronnen voor zichzelf spreken. “Prins Frederik der Nederlanden maakt het de historicus die een biografie over hem wil schrijven niet gemakkelijk. Het braafste jongetje van de klas spreekt nu eenmaal zelden tot de verbeelding,” meldt Anton van de Sande in zijn nawoord. Vanzelfsprekend komt een gebrek aan verbeelding altijd op het conto van de auteur, nooit op dat van de hoofdpersoon van een biografie.
Prins Frederik der Nederlanden, 1797-1881. Gentleman naast de troon
Anton van de Sande
Uitgeverij Vantilt
ISBN 9789460041228
Verschenen in mei 2015
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 27,50)
