Winston Churchill, vader van Europa door Felix Klos

In zijn Fultonredevoering van 5 maart 1946, die van het IJzeren Gordijn, zei Winston Churchill iets opmerkelijks, dat door zijn beroemde metafoor voor de Koude Oorlog volledig is ondergesneeuwd. Churchill hield in zijn toespraak een hartstochtelijk pleidooi voor “een nieuw verenigd Europa waar geen enkel land op den duur van mag worden buitengesloten”. Winston Churchill, de Europeaan? Boris Johnson, die een biografie schreef over Churchill, maakte hem tot boegbeeld van de Leavers tijdens zijn Brexitcampagne. Heeft Johnson de Britten misleid? Volgens Felix Klos is dat zonder meer het geval. In een opiniërend stuk voor History Today kruist Klos, een Nederlandse-Amerikaanse historicus, de degens met Johnson. Hij durft in Winston Churchill. Vader van Europa de stelling aan dat Churchill een warm voorstander was van Europese integratie. De Brexit zou een nagel aan zijn doodskist zijn geweest.

Het Europese project hielp Winston Churchill, zo net na de verbijsterende verkiezingsnederlaag van 5 juli 1945, weer op de been. De Britten stemden massaal voor Labour in de zomer van het bevrijdingsjaar. Zij wilden loon na werken zien voor de jongens die terugkeerden van het front en omarmden de verzorgingsstaat die Clement Attlee hen in het vooruitzicht stelde. Churchill raakte in een diepe depressie. “Ik weet niet hoe ik de rest van mijn leven moet doorkomen zonder iets te doen. Het was veel beter geweest als ik was neergestort in een vliegtuig of net zo dood was als Roosevelt,” zei hij tegen zijn privéarts. Toch had Churchill nauwelijks ingeboet aan morele autoriteit. Het baken van verzet tegen het nationaalsocialisme werd alom uitgenodigd in Europa en nam welwillend de dankbaarheid in ontvangst die het continent hem toebedeelde. In mei 1946 was hij in Nederland . In de ridderzaal sprak hij van de “tragedie van Europa” dat, verscheurd door het nationalisme, zich in twee wereldoorlogen had gestort. Churchill zag maar één oplossing. Een Verenigde Staten van Europa “waarbinnen al zijn volkeren kunnen samenwonen in voorspoed, in rechtvaardigheid en in vrede.” Drie maanden later volgde zijn toespraak voor de universiteit van Zürich. Hij had het daarin voor het eerst over een Raad van Europa, die als platform moest dienen voor verdere integratie. Churchill omringde zich met een aantal jonge Torries die Europa net zo toegenegen waren als hij – lieden als de latere premier Harold Macmillan en zijn schoonzoon Duncan Sandys. In mei 1947 richtten zij de United Europe Movement op, waarin de Raad verder gestalte moest krijgen. Churchill dacht aan een reductie van de douanetarieven, economische harmonisatie, een gezamenlijke defensie en gemeenschappelijke munteenheid. “Gelukkig bezitten munten twee kanten, zodat ze aan één kant het nationale en aan de andere kant het Europese opschrift kunnen voeren.” Een vooruitziende blik. Bovenal stuurde hij, tot groot afgrijzen van Parijs, op een verzoening met Duitsland aan. “Mijn wraak is broederschap,” citeerde hij in Zürich met instemming Victor Hugo. Duitsland was onmisbaar in het bastion tegen de Sovjet Unie.

Het thuisfront: Clement Attlee en Anthony Eden

Het thuisfront sloeg zijn voortvarendheid met argusogen gade. De Labourregering van Clement Attlee (“een schaap in schaapskleren” volgens Churchill) zag meer soelaas in de Verenigde Naties en het trans-Atlantische bondgenootschap, en schreeuwde moord en brand toen de Fransen in mei 1950 hun Schuman-plan presenteerden. Dat beoogde een supranationale integratie van de twee grondstoffen van de oorlogsindustrie. Door de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal kwam Groot-Brittannië enkele decennia buitenspel te staan. In 1951 won Churchill als leider van de conservatieven voor het eerst een verkiezing. Tijdens zijn tweede termijn als premier, hij was 77 toen hij aantrad, zette hij zijn Europese aspiraties in de ijskast. Zijn gedoodverfde kroonprins Anthony Eden, minister van buitenlandse zaken in zijn oorlogskabinet, had het niet zo op Europa en torpedeerde stelselmatig iedere toenaderingspoging van zijn voorman. Pas tijdens de regeringstermijn van Edward Heath werd het Verenigd Koninkrijk lid van de Europese Gemeenschap. We zijn dan in 1973 aanbeland.
Waar strandde voor Churchill het schip? Kort voor zijn dood verklaarde hij: “Mijn partij was te sterk voor mij.” Churchill moest zijn meerdere erkennen in Anthony Eden. Die werd de verpersoonlijking van de conservatieve weerzin tegen het Europese continent (een stokje dat door Margaret Thatcher, de partijopponent van Edward Heath, werd overgenomen). Bob Boothby, één van de “Straatburger torries” in het gevolg van Churchill, had geen goed woord over voor de nalatenschap van Eden. “Uiteindelijk bleek de combinatie van ijdelheid en stupiditeit onoverwinnelijk.”

Winston Churchill. Vader van Europa is een belangwekkend boek in een tijd waarin het Verenigd Koninkrijk het spoor bijster blijkt te zijn en aan een vergaande vorm van amnesie lijkt te lijden. Bovenal is het met verve geschreven. Felix Klos is een gepassioneerd historicus. Moge hij de luis in de pels blijven van Boris Johnson en zijn kornuiten.

Winston Churchill. Vader van Europa
Felix Klos
Hollands Diep
ISBN 9789048834563
Verschenen in juni 2016