Reinder Zwolsman. Opkomst en ondergang van een projectontwikkelaar

Reinder Zwolsman was een van de eerste projectontwikkelaars in Nederland. Hij leverde een belangrijke bijdrage aan de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Zwolsman wordt vooral herinnerd als de man die Scheveningen van een mondaine badplaats veranderde in een zielloze betonnen woestenij. Hij legde de basis voor zijn bedrijven in de Tweede Wereldoorlog, waarin hij kapitalen verdiende. Dat leverde hem een omstreden reputatie op die hem zijn hele leven is blijven achtervolgen en waartegen hij altijd is blijven strijden.

Faillissementen

Zwolsman werd in 1912 in Maassluis geboren als jongste van negen kinderen van een zeeloods. Hij begon al jong een makelaardij en een bouwbedrijf. Toen hij tweeëntwintig was ging hij voor de eerste keer failliet en een paar jaar later gebeurde dat opnieuw. Dat weerhield hem er niet van om nieuwe bouwbedrijven en handelsondernemingen in onroerend goed te beginnen, voornamelijk in Den Haag. In de Tweede Wereldoorlog verdiende hij goudgeld in de huizenhandel. Na de oorlog werd hij verdacht van samenwerking met de bezetter. Na een onderzoek naar betrokkenheid bij de handel in Joods bezit en de bouw van bunkers werd hij in 1946 vrijgesproken. Illegale activiteiten konden niet worden bewezen. Hij had gewoon geprofiteerd van de chaotische Haagse woningmarkt waar door de sloop van een aantal wijken voor de bouw van de Atlantikwall een kwart van de bevolking een nieuw onderkomen moest zoeken. Ten gunste van Zwolsman sprak dat hij het verzet financieel steunde, tegen hem dat hij – als het hem uitkwam – met de bezetter samenwerkte. Het verzet vertrouwde hem nooit vanwege zijn patserige levensstijl. Hij smeet vaak met geld in Haagse clubs waar ook Duitse officieren kind aan huis waren.

Lucht in de balans

Met zijn aannemersbedrijven verwierf Zwolsman grote opdrachten bij de wederopbouw en de uitbreiding van Den Haag. Ook in Arnhem en Rijswijk, waar hij intensief samenwerkte met de energieke burgemeesters Chris Matser en Archibald Boogaard, zette hij duizenden woningen, kantoren en winkels neer. In Den Haag verliep de samenwerking met de gemeente moeizaam, maar het gemeentebestuur kon moeilijk om hem heen omdat hij de bouw industrieel aanpakte, met innovaties als serieproductie en prefabricage, waardoor hij sneller en goedkoper kon bouwen. Zwolsman wist vooraanstaande politici, vooral uit de KVP, als commissaris aan zijn uitdijende bedrijvenconglomeraat te verbinden, wat hem vervolgens weer nuttige connecties in de lokale en landelijke politiek opleverde. Hij zag zichzelf in de eerste plaats als een ontwikkelaar, niet als een belegger. Projecten die hij voor eigen rekening ontwikkelde probeerde hij zo snel mogelijk door te verkopen, om zo weer geld vrij te maken voor nieuwe projecten. Om de verkoopprijs van zijn vastgoed op te drijven werkte hij vaak met dubieuze taxaties. Uiteindelijk werd hem dat noodlottig. De enorme hoeveelheid lucht in de balans zorgde er steeds vaker voor dat accountants, die elkaar in snel tempo opvolgden, weigerden de jaarrekening goed te keuren. Het vertrouwen van de banken en aandeelhouders smolt steeds verder weg. In 1977 leidde dit tot de ondergang van zijn holding, de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS), die in vijftien jaar was uitgegroeid tot een van de grootste bedrijven van Nederland. Hij probeerde nog enkele keren een nieuw bedrijf op te zetten, maar na een ernstig auto-ongeluk trok hij zich terug uit de openbaarheid en overleed in 1988.

Betonnen jungle

Zwolsman wordt vooral herinnerd vanwege zijn activiteiten in Scheveningen. Hij voorzag begin jaren zestig dat de wederopbouw zijn voltooiing naderde en dat de gewone man zich een auto en een vakantie kon veroorloven. Dat schiep kansen voor massatoerisme, ook in eigen land, maar daarvoor waren er volgens hem grootscheepse aanpassingen langs de Nederlandse kust noodzakelijk. Wat begon met de nieuwbouw van de Pier in Scheveningen groeide uit tot een totaalplan om de kustplaats aan de moderne tijd aan te passen. Zijn manier van werken was om hotels op te kopen, waaronder het Kurhaus, deze te verwaarlozen, waarna hij ze kon slopen om plaats te maken voor nieuwbouw. Die werkwijze paste hij ook toe in de Haagse binnenstad. Zowel Scheveningen als Den Haag kregen te maken met mysterieuze branden waarvan de oorzaak nooit is opgehelderd. Door strijd met de gemeente en problemen met de banken heeft Zwolsman deze projecten nooit kunnen realiseren. Veel Hagenaars verwijten hem dat hij de betonnen jungle heeft gebouwd die de badplaats Scheveningen nu is, maar daarvoor heeft hij alleen maar de aanzet gegeven. De bouw gebeurde door het bouwbedrijf Bredero dat de failliete en verwaarloosde boedel van de EMS eind jaren zeventig opkocht.

Zelfpromotie

Zwolsman was als projectontwikkelaar onmiskenbaar een vernieuwer en een visionair. Maar hij was ook een solist met megalomane trekken die zo min mogelijk gehinderd wilde worden door regels en voorschriften. Dat leidde steevast tot conflicten. Hij liet zich op het gebied van public relations adviseren door Ben Korsten, die bekend is geworden als de ‘mannetjesmaker’ van veel prominente politici. Zwolsman promootte zijn bedrijven door zichzelf te promoten en dat was vernieuwend. Voor De Telegraaf was hij een knuffelondernemer, een van de mannen die Nederland groot maakte. Hij verscheen regelmatig op het nieuwe medium televisie. In het programma Voor de vuist weg van Willem Duys kon hij zichzelf in de schijnwerper zetten en op de borst kloppen, wat bij Kees van Kooten leidde tot een acute aanval van telehekel. Toen Zwolsman theater Carré kocht, met het doel dit te slopen en te vervangen door iets anders, keerde de televisiewereld zich tegen hem, wat bijdroeg aan zijn ondergang.

Koude kermis

Het oorlogsverleden van Zwolsman krijgt in de biografie veel aandacht. Terecht, omdat Zwolsman zijn hele leven heeft geprobeerd om zijn reputatie te zuiveren. Na de arrestatie en de vrijspraak in 1946 kreeg hij in 1950 een verzetsonderscheiding maar hij bleef last ondervinden van de geruchten over zijn vermeende collaboratie. Biograaf Dick Brongers laat aan de hand van correspondentie tussen Zwolsman en het NIOD zien hoe Zwolsman Dr. L. de Jong onder druk zette om een gunstig beeld van hem te schetsen in Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog en dat De Jong hier uiteindelijk aan tegemoet is gekomen. Hij besteedt in zijn standaardwerk twintig positief getoonzette bladzijden aan Zwolsman, een man die hij waarschijnlijk niet eens genoemd zou hebben als Zwolsman na de oorlog niet was uitgegroeid tot een van Nederlands bekendste ondernemers. Zwolsman vroeg meteen na het uitkomen van deel 10 b. een verzetspensioen aan. Niet omdat hij het geld nodig had, zoals hij zei, maar om zijn naam definitief te zuiveren. Hij kwam van een koude kermis thuis. De Buitengewone Pensioenraad oordeelde dat er “geen sprake was van handelingen, feiten en omstandigheden waaruit de intentie is gebleken om aan de zaak van de vijand afbreuk te doen, zonder dat er sprake was van eigen belang.” Zwolsman kon het verzetspensioen op zijn buik schrijven en stierf een jaar later in verbittering.

Diepgang

Het oorlogsverleden is het enige deel van de biografie waarin nieuwe informatie naar voren komt door bestudering van archieven. Niet over Zwolsmans oorlogsverleden zelf, dat blijft schimmig, maar wel over de manier waarop hier na de oorlog mee is omgegaan. Voor de rest is de biografie vooral een chronologische opsomming van Zwolsmans leven en werk aan de hand van de gedigitaliseerde kranten en tijdschriften in Delpher. Dat is jammer, want daardoor komt de persoonlijkheid van Zwolsman maar matig uit de verf. Het hielp niet dat de familie van Zwolsman weigerde mee te werken aan de biografie, maar er zijn nog genoeg mensen in leven die met Zwolsman te maken hebben gehad. Het gebruik van uitsluitend Delpher als bron laat zien hoe Zwolsman in zijn eigen tijd werd gezien en hoe hij tijdens zijn leven bewondering en tegenstand opriep. Een verdieping en waardering achteraf had de biografie meer diepgang kunnen geven, maar die blijft door deze werkwijze spijtig genoeg achterwege.

Reinder Zwolsman. Een omstreden fenomeen in het Nederlands vastgoed
Dick Brongers
Boom
ISBN 9789024466252
Verschenen in mei 2025

Bestelinformatie