Het begon met een bezoek van de auteur, Gerard Groeneveld, aan het Museum ’40-‘45NU in Rotterdam, waar hij al ronddwalend op een tweetal eigenaardige memorabilia stootte. Allebei hadden betrekking op mevrouw B.M. van der Hof-Kooijman, ook wel bekend als tante Bertha. Het ene voorwerp was een ingelijste oorkonde waarin zij werd geëerd vanwege ‘bewezen dapperheid’ als ‘de moeder van het verzet te Rotterdam’. Het andere was een beschadigde plaquette met de tekst ‘aangeboden door het verzet aan “Tante Bertha”’. Omdat er geen verdere uitleg bij stond, vroeg Groeneveld zich af wie deze vrouw was. Bij navraag onder historici van het Rotterdamse verzet bleek dat haar naam na de oorlog besmet was geraakt door verraad van Joden en dat die kwestie destijds in de doofpot was gestopt. Deskundigen hadden er om verschillende redenen nooit trek in gehad om deze ‘tante’ nader te bestuderen. Groeneveld deed dat wel. Omdat veel getuigen uit die tijd inmiddels overleden zijn, moest hij zich vooral baseren op schriftelijke bronnen waaronder het inmiddels overbekende Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Hij doet dat met grote nauwgezetheid. Naar het einde toe wordt zijn verhaal boeiender en tegelijk ook heel ontluisterend.
Een villa in Kralingen
Bertha Kooijman werd in 1897 geboren te Rotterdam binnen een gezin van negen kinderen van wie er vijf jong overleden. Haar vader had een groentehandel en later een bakkerij. Hij liet zijn gezin al vroeg (Bertha was elf) in de steek, trok naar de Verenigde Staten en kwam pas twintig jaar later terug. Bertha trouwde op zesentwintigjarige leeftijd, uit medelijden met de metaalbewerker Anton van der Hof die al twee huwelijken achter de rug had, zoals zij zelf later zei,. Met hem kreeg zij zeven kinderen. Bertha was de baas in dat gezin. Anton had weinig verstand van financiële zaken, maar had wel een technische knobbel en vond een nieuwe draadkabel uit, die hij in zijn eigen fabriekje produceerde. Met zijn inkomsten en wat naaiwerk van Bertha konden zij redelijk rondkomen. Zij hadden een bescheiden woning in Rotterdam-Zuid.
Dat veranderde in de oorlog, toen Anton kabels aan de Duitsers ging leveren. Mede door het zakelijk inzicht van Bertha konden zij toen een villa kopen in het rijke deel van de Rotterdamse wijk Kralingen. Die villa werd tegen het einde van de oorlog met de codenaam M2 (naar de straat waar deze stond: Mecklenburglaan 2) een bekend onderduikadres en de uitvalsbasis van een van de meest gewelddadige verzetsgroepen in Rotterdam.
Verzet
In Rotterdam-Zuid was Bertha al met enige (lijdelijke) verzetsactiviteiten begonnen en in haar omgeving stond zij bekend om haar sympathie voor het koningshuis. Zo kreeg haar zevende kind in 1941 de namen mee van Irene Beatrix Juliana en Bernhardina. Zij had toen ook contacten met de eerste verzetsgroepen, die nogal slecht waren georganiseerd en daarom tamelijk snel werden opgerold door de Duitsers. Omdat zij in de marge van die groepen opereerde, bleef zij bij arrestaties buiten schot. Dat was ook het geval toen zij meewerkte met een organisatie die geld inzamelde voor de ondersteuning van vrouwen en kinderen van zeelieden in Engelse dienst en voor de aankoop van wapens voor een mogelijke Engelse invasie. De organisatie werd door verraad echter ontdekt en eveneens ontmanteld. Ook nu ontsprong Bertha de dans.
Naarmate de oorlog vorderde, leek het erop dat zij meer en meer de smaak van het verzet te pakken kreeg. Haar ondergrondse bedrijvigheid nam dan ook toe. Zij kwam in aanraking met een verzetsorganisatie onder de naam Leeuwen-Garde. Deze was opgericht door een hartstochtelijk patriot en bewonderaar van de koningin. Aan het hoofd van de Rotterdamse afdeling stond een oud-marinier die een militaire structuur had bedacht die niet echt paste bij de dagelijkse verzetspraktijk. Zo moesten alle namen en adressen van de leden worden geregistreerd in duplo. Een fatale vergissing, zoals later zou blijken. Bertha werd ingeschakeld voor spionageactiviteiten, zoals de opsporing van de ligging van marineschepen en andere militaire objecten. Die gegevens zouden via een zender doorgegeven worden naar Engeland. Dat kwam er echter niet van. Deze groep werd namelijk geïnfiltreerd door twee provocateurs die voor de beruchte Groep 10 van de Rotterdamse politie werkten, een verlengstuk van de Sicherheitsdienst. Dat leidde ertoe dat de meeste leden van de verzetsgroep werden gearresteerd, maar niet Bertha.
Zogenaamde hulp aan Joden
Vanwege haar contacten met het verzet bood Bertha een aantal Joden uit haar omgeving aan om hen te helpen met vluchten. De eerste die haar hulp kreeg, was een zakenvriend van haar met zijn gezin. Zij deed dat echter niet voor niets: het kostte achtduizend gulden per persoon, een enorm bedrag voor die tijd. Familieleden die achterbleven zouden gewaarschuwd worden wanneer het gezin veilig en wel in Engeland was aangekomen. Bertha liet op een gegeven moment weten dat het gezin veilig aan de overkant van de Noordzee was aangekomen. Maar al snel bleek dat niet waar te zijn: de familie was opgepakt en zat gevangen in Scheveningen. Toen een van de achterblijvers Bertha hiermee confronteerde, reageerde zij alsof zij van niets wist.
Ook bij andere gezinnen op de vlucht, die in aanraking met Bertha waren gekomen, was de afloop even dramatisch. Juist omdat er hele gezinnen bij betrokken waren, bleef er niemand over om na de oorlog aan de bel te trekken over de twijfelachtige rol van Bertha. Als er toch nog een overlevend familielid verhaal kwam halen, bleef Bertha halsstarrig ontkennen. Ook verhulde zij het feit dat zij veel geld en kostbaarheden had ‘bewaard’ voor Joden, die zij niet wilde teruggeven.
Proces
Hoewel na de oorlog de twijfels over haar rol groeiden, werd daar aanvankelijk geen waarde aan gehecht vanwege haar heroïsche reputatie in verzetskringen. Dat laatste dankte zij aan het feit dat zij in het laatste oorlogsjaar aansluiting had gevonden bij de zogenoemde groep Jos (de Groot). Haar huis was schuilplaats en uitvalsbasis geweest van deze groep, die bekend stond om zijn vele spectaculaire overvallen en ook liquidaties van hooggeplaatste Duitsers, NSB’ers en andere verraders. Dit was ook de groep die haar de erenaam ‘tante Bertha’ had gegeven.
Toch was opvallend dat geen van de leden het openlijk voor haar opnam toen zij twee jaar na de oorlog alsnog opgepakt werd en een proces aan de broek kreeg. Aanvankelijk werd zij veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf met aftrek van voorarrest, maar in hoger beroep werd zij vrijgesproken van Jodenverraad en het wederrechtelijk toe-eigenen van Jodenbezit. De rechter verweet haar wel verregaand onvoorzichtig te zijn geweest.
Waarom een epiloog ontbreekt
In zijn ‘Vooraf’ schrijft Groeneveld dat hij bewust een epiloog achterwege heeft gelaten en hij geen eindoordeel velt. Volgens hem ‘spreekt het verhaal voor zichzelf’. Dat is volgens mij een terechte keuze. Ooit heb ik in een ver verleden met een van leden van de bewuste groep Jos gesproken over zijn rol in het verzet. Toen al werd mij duidelijk gemaakt dat de scheidslijn tussen goed en kwaad bij motieven en daden van verschillende verzetsstrijders heel erg dun was geweest. Als historicus blijft Groeneveld op voldoende afstand en laat hij de bronnen spreken. Dat maakt het verhaal er niet minder om, maar eerder overtuigender. Groeneveld toont met zijn boek op heldere wijze wat er ook zonder directe mondelinge getuigenissen allemaal duidelijk gemaakt kan worden met de veelbesproken bronnen uit het CABR.
Tante Bertha. De val van een Rotterdamse verzetsmoeder
Gerard Groeneveld
Boom
ISBN paperback 9789024467877
Verschenen in januari 2025
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 26,90)
