Josef Mengele en het Kameradennetwerk

Hoe wist Josef Mengele ruim 30 jaar uit handen van justitie te blijven? Dat is de vraag die de Braziliaanse onderzoeksjournalist Betina Anton zich stelt in Het geheime netwerk dat Josef Mengele liet verdwijnen. De Israëlische veiligheidsdienst Mossad, Duitsland en nazi-jager Simon Wiensenthal maakten actief jacht op de oorlogsmisdadiger, maar kregen hem nooit te pakken. Zelfs toen in 1985 zijn skelet werd opgegraven, geloofde menigeen nog steeds dat de vogel gevlogen was.

In de eerste hoofdstukken memoreert Anton nog eens wat Josef Mengele op zijn kerfstok had. Hij werd na de ‘ontruiming van het zigeunerkamp’, een eufemisme voor de vergassing van drieduizend mannen, vrouwen en kinderen, hoofdarts van Auschwitz-Birkenau. In die hoedanigheid was hij verantwoordelijk voor de selecties,  maar het waren vooral zijn medische experimenten die zijn verbijsterende meedogenloosheid openbaarden.  

Tweelingen

Mengele deed onderzoek naar dwerggroei, beenmergtransplantaties, tyfus, cholera en noma, bochels en klompvoeten. Met zijn tweelingenonderzoek wilde hij vaststellen welke persoonlijke eigenschappen genetisch en welke door de omgeving werden bepaald. Heterochromie, het zeldzame verschijnsel dat de kleur van de iris in het rechter- en linkeroog verschilt, had zijn bijzondere aandacht. Hij veronderstelde dat pigmentvorming onder invloed van hormonen of enzymen plaatsvond. Die werden dan ook geïnjecteerd in de kinderen van zijn menselijke proeflaboratorium. Hij wilde weten hoe lang een baby zonder voeding kan overleven en bond daarvoor de borsten van een moeder af. Het kind werd uit zijn lijden verlost door een kampgenoot, die Mengele noodgedwongen moest assisteren bij zijn bizarre experimenten. De Hippocratische eed verbood haar de morfinespuit zelf toe te dienen, dat moest de moeder doen.

Vooral in de populaire cultuur doemde een beeld van Mengele op als de krankzinnige pseudowetenschapper die in Auschwitz in zijn eentje opereerde. Dat beeld is allang gecorrigeerd, onder anderen door David G. Marwell in zijn vrij recente biografie. Mengele vertegenwoordigde in Auschwitz het Keizer Wilhelm Instituut van Berlijn. Zijn medische experimenten pasten in de nazi-ideologie van eugenetica en rassenhygiëne, terwijl hij ook een actieve bijdrage leverde aan het militaire apparaat.  Hoe lang kan een piloot onder een ijskap overleven? Proefpersonen genoeg in Auschwitz.

Tante

Antons fascinatie voor Mengele begint als haar geliefde kleuterjuf ‘tante Liselotte’ (alle kleuterjuffen in São Paulo werden ‘tante’ genoemd) actief betrokken bleek te zijn bij de hulptroepen die hij in Latijns-Amerika kon inschakelen om zijn vervolgers van zich af te schudden. Dat waren er nogal wat.  De juf was getrouwd met een zekere Wolfram Bossert. Het stel had Oostenrijk in de jaren vijftig vanwege de dreiging van de Koude Oorlog verlaten. Brazilië was door de aanzienlijke Duitse gemeenschap in São Paulo een aantrekkelijk toevluchtsoord en ‘oom Peter’ – Mengele – werd er al snel kind aan huis.

Hoe was Mengele daar terecht gekomen? Hij werd in oktober 1946, toen in Neurenberg de artsenprocessen plaatsvonden, door de Amerikanen doodverklaard, wat hem goed uitkwam. ‘Geen betere schuilplaats voor hem dan het hiernamaals,’ merkt Anton verbitterd op. Met valse papieren, gekocht op de zwarte markt, en hulp van het Rode Kruis zette hij in mei 1949 via de zogeheten ‘rattenlijn’ koers naar Zuid-Amerika. Mengele kwam in het Argentinië van Juan Domingo Perón terecht, waar hij als Helmut Gregor tot eind jaren vijftig een vrij onbekommerd leven leidde. Toen begon de West-Duitse justitie, in de persoon van Frits Bauer, actief jacht op hem te maken. Via Paraguay kwam hij in oktober 1960 in Brazilië terecht, opgevangen door het Kameradennetwerk dat een neonazi – de boomlange textielfabrikant Wolfgang Gerhard – in Buenos Aires had opgezet.

Eichmann

Betina Anton weet in haar relaas duidelijk te maken dat Mengele het momentum mee had in zijn vlucht voor zijn vervolgers. Toen Ben-Gurion op 23 mei 1960 de Knesset meedeelde dat in Buenos Aires Adolf Eichmann was opgepakt, was dat ongekend wereldnieuws. Het proces in Jeruzalem toonde een zenuwtrekkend burgermannetje in een kogelvrije cabine die de verantwoordelijkheid voor zijn daden ambtelijk en emotieloos afschoof naar zijn superieuren. De banaliteit van het kwaad had een gezicht gekregen. Maar toen in de zomer van 1962 duidelijk werd dat aartsvijand Egypte met hulp van twee voormalige nazi-wetenschappers langeafstandsraketten ontwikkeld had, was de jacht op oorlogsmisdadigers niet langer een prioriteit voor Israël. Zijn veiligheidsdienst, de Mossad, moest zich op actuele dreigingen focussen en de demonen van het verleden laten rusten. Eichmann had de belangstelling voor de Shoah doen herleven. De missie was volbracht. Mengele kon voorlopig op adem komen.

Krakende kameraden

Het was vooral het krakende Kameradennetwerk van Wolfgang Gerhard waardoor de jacht op Mengele zo nu en dan oplaaide. In het voorjaar van 1968 meldde zich een vrouw in het Israëlische consulaat in São Paulo met de boodschap dat haar zwager onderdak bood aan Mengele. Gerhard had haar met de dood bedreigd, zoals hij wel vaker pleegde te doen wanneer hij de loyaliteit van zijn voetvolk in twijfel trok. De Mossad kreeg uitdrukkelijk de opdracht mee Mengele niet te ontvoeren, zoals in 1962 met Eichmann was gebeurd. De diplomatieke weg van de uitlevering moest bewandeld worden en die liep uiteindelijk dood. Intussen klopte Wolfgang Gerhard vanwege financiële problemen bij de familie van Mengele in Duitsland voor geldelijke ondersteuning aan, tot grote woede van zijn protegé. Ook met de gastgezinnen waar Mengele werd ondergebracht, zoals de familie Stammer, ontstonden spanningen. De neurotische Mengele ontwikkelde een Rapunzel-syndroom: hij at zijn robuuste snor op, waarmee hij zijn identiteit trachtte te verhullen. De haarbal, een zogeheten trichobezoar, moest operatief verwijderd worden.

Children of Auschwitz

Mengele verdronk uiteindelijk voor de kust van Bertioga op 7 februari 1979, wellicht getroffen door een beroerte tijdens het zwemmen. De Israëliërs hadden met het aantreden van Menachem Begin in 1977 als premier de jacht op Mengele in volle hevigheid heropend. Er waren de zusjes Eva en Miriam Mozes Kor, slachtoffertjes van de kamparts, die met de oprichting van Children of Auschwitz in de jaren tachtig de mondiale zoektocht naar Mengele een nieuwe impuls gaven . Het Kameradennetwerk wilde hen in de waan laten dat hij nog in leven was, ‘ook om te zorgen dat de andere kant geld blijft verspillen aan iets wat niet meer relevant is’, aldus Wolfram Bossert, de echtgenoot van tante Liselotte. Zij ondertekende na de opgraving van het stoffelijke overschat van Mengele in 1985 de akte van herkenning. Toen haar pupil op een zondag aanklopte om haar relaas te vernemen, kreeg ze nul op haar rekest. ‘Zoek iets anders om te onthullen, iets minder gevaarlijks. Want geloof me, deze kwestie is gevaarlijk.’ Betina Anton heeft zich godzijdank niet van de wijs laten brengen.  

Het geheime netwerk dat Josef Mengele liet verdwijnen. Het waargebeurde verhaal van de meestgezochte nazi-arts ter wereld, die bijna 30 jaar anoniem in Zuid-Amerika leefde
Betina Anton
Nieuw Amsterdam
ISBN paperback 9789046832363
ISBN e-book 9789046832370
Verschenen in april 2024

Bestelinformatie