Moeders des vaderlands. Vrouwen hadden wel degelijk iets te vertellen

Al sinds de dertiende eeuw spelen vrouwen een belangrijke rol in de vaderlandse geschiedenis. Zij oefenen macht uit en laten hun invloed gelden. Op politiek/diplomatiek, militair en cultureel gebied spreken zij hun woordje mee. Zeker de weduwen – omdat zij op grond van hun burgerlijke staat formeel in die positie verkeerden, maar niet alleen zij. Desondanks ging bijna alle eer en aandacht naar hun vaders, echtgenoten, broers en zonen. Dat vrouwen een beslissende stem hadden, was nooit vanzelfsprekend: hun macht moest steeds opnieuw bevestigd worden. Maar minstens zo belangrijk: door de manier waarop naar het verleden gekeken wordt en de bronnen die onderzocht worden zijn vrouwen per definitie in het nadeel.

Netwerken en huwelijken arrangeren voor een hoger doel

In Moeders des Vaderlands: de vrouwen die Nederland vormden portretteren achttien historici (m/v) negentien invloedrijke vrouwen. De beknopte biografieën hebben een eendere opzet: na de levensloop, waarin aandacht wordt besteed aan de familieverbanden en de dynastieke positie (het boek bevat stambomen en topografische kaarten) komen de schrijvers snel tot de kern. Zij ontleden de mate waarin en de manier waarop de vrouwen invloed uitoefenen, waarbij ze ook aandacht besteden aan het imago van de betreffende heerseres. Daarbij komen ze allemaal tot dezelfde conclusie: bijna zonder uitzondering doen de vrouwen – Johanna en Margaretha van Constantinopel, Margaretha van Male, Margaretha van Beieren, Margaretha van Bourgondië, Jacoba van Beieren, Maria van Bourgondië, Margaretha van Oostenrijk, Maria van Hongarije, Margaretha van Parma, Louise de Coligny, Isabella Clara Eugenia van Oostenrijk, Sophie Hedwig van Brunswijk-Wolfenbüttel, Amalia van Solms-Braunfels, Maria Henriëtta Stuart, Albertine Agnes van Oranje-Nassau, Maria Louise van Hessen-Kassel, Anna van Hannover en Wilhelmina van Pruisen met medeweten van de officiële mannelijke machthebber of met goedkeuring van de bestuurlijke instanties hun uiterste best om niet alleen de belangen van hun familie, maar ook die van het land te behartigen. Al is Nederland dan nog niet het Nederland van nu: het is schipperen tussen de Habsburgers en de Bourgondiërs dan wel de Zuidelijke en de Noordelijke Nederlanden. En voor het zeker stellen of continueren van een stadhouderschap moet fors onderhandeld worden.

Waar de ‘vaders des vaderlands’ de strijd uitvechten in oorlogen en in bestuurskamers, pakken de meeste vrouwen het subtieler aan. Ze netwerken en arrangeren huwelijken of nemen namens echtgenoot of minderjarige erfgenaam de dagelijkse leiding op zich. Daarbij doen ze veel meer dan op de winkel passen: ze regelen, regeren, kijken en denken vooruit.

Een continue keten van vrouwen met macht

Maar dat is niet het belangrijkste patroon dat zichtbaar wordt tijdens het lezen van de essays. Wat de diverse door samenstellers Femke Deen en Ineke Huysmans bijeengebrachte schrijvers laten zien is dat de vrouwen ook elkaar tot voorbeeld dienden. Dat zij hun ervaringen overdroegen op volgende generaties, over landsgrenzen heen en niet alleen langs de lijnen van de familiebanden. Waarmee nog eens onderstreept wordt dat het geen toeval is en ook geen kwestie van individuele inzichten en betrokkenheid: voor wie het wil zien, is het duidelijk dat vrouwen structureel een belangrijke machtsfactor in het landsbestuur waren.
Naarmate de tijd verstrijkt en het heden dichterbij komt, kan met de nodige zekerheid gesteld worden dat het onderscheid tussen formeel en informeel en dat tussen privé en politiek steeds minder van toepassing is. Zeker waar het de hofcultuur betreft geldt – deze conclusie trekt Edwina Hagen in haar stuk over Wilhelmina van Pruisen, de laatste in de rij van de besproken Moeders des Vaderlands: ‘De hofcultuur was ceremonieel en protocollair, maar niet heel strak aan institutionele regels gebonden. De politieke toegankelijkheid voor vrouwen gold vooral voor koninginnen en prinsessen. Maar ook echtgenotes, dochters, zusters en moeders van mannen uit de toplaag van de hofcultuur namen niet zelden een politieke spilpositie in, als intermediairs tussen verschillende politiek(-culturele) werelden: de meer officiële nationale regeringskringen en de sociabiliteit van het aristocratische hofleven.’

Geschiedenis schrijven vanuit een ander perspectief

Terecht merken de auteurs op dat veel van de door hen belichte vrouwen een (wetenschappelijke) biografie verdienen. Hoewel dat niet in ieder geval even eenvoudig zal zijn, vanwege het beperkte aantal bronnen dat juist waar het vrouwen betreft bewaard is gebleven. Het is zaak, schrijven Deen en Huysmans in hun inleiding over de ‘aartsmoeders van de Lage Landen’, om niet alleen officiële documenten te raadplegen, want ‘zij [de vrouw, lw] duikt op in gerechtelijke archieven en juridische documenten, in rituelen en ceremoniën en in literaire teksten. Maar ook door het bestuderen van materiële cultuur, zoals penningen, schilderijen en archeologische vondsten, vinden we vrouwen terug.
Ook de omvangrijke briefwisselingen van vrouwen vormen een onuitputtelijke bron van informatie. Lange tijd zijn deze brieven ten onrechte terzijde geschoven, omdat ze vol zouden staan met “oninteressante” huishoudelijke mededelingen. Mede dankzij grootschalige digitalisering, bijvoorbeeld van de correspondenties van de Hollandse en Friese stadhoudersvrouwen, is een ander beeld ontstaan.’

De essays in Moeders des Vaderlands laten zien dat het zin heeft ‘alternatieve’ bronnen te raadplegen. Dat op grond van die bronnen een herziening van de geschiedenis noodzakelijk is en dat zelfs, ondanks de strakke opzet die aan de stukken ten grondslag ligt, de afzonderlijke vrouwen door een dergelijke aanpak een gezicht en gezag krijgen.

Moeders des vaderlands: de vrouwen die de Nederlanden vormden
Femke Deen & Ineke Huysman (samenst.)
Atlas Contact
ISBN 978-90-450-5000-8
Verschenen in mei 2024

Bestelinformatie