De oorlog van Henk van Randwijk

“Een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht”. Dit is vermoedelijk de meest aangehaalde dichtregel van de laatste tien jaar. Te pas en vaak ook te onpas. Het is de slotregel van het gedicht Bericht aan de levenden van Henk van Randwijk. De tekst staat op een bakstenen muur bij het Weteringplantsoen in Amsterdam, waar in de laatste dagen van de oorlog dertig verzetsstrijders werden gefusilleerd.

Vrij Nederland

“Een volk dat voor tirannen zwicht….” is ook de titel van een boek dat Peter Bak schreef over de oorlogsjaren van Henk van Randwijk. Een biografie van Van Randwijk was er al. In 1988 publiceerden Gerard Mulder en Paul Koedijk een achthonderd pagina’s dikke biografie over een van de belangrijkste verzetsstrijders tijdens de Tweede Wereldoorlog. In die biografie beslaat de oorlog minder dan driehonderd bladzijden. De rest gaat over zijn leven voor en vooral na de oorlog.

Henk van Randwijk werd in 1909 geboren in Gorinchem en werkte als onderwijzer in Werkendam. Tijdens de crisis van de jaren dertig schreef hij een succesvolle roman over de crisis, Burgers in nood. In 1937 verhuisde hij met zijn vrouw Ada naar Amsterdam, waar hij hoofd werd van een lagere school in de Jordaan. Vanaf 1941 gaf hij leiding aan het illegale verzetsblad Vrij Nederland en aan tal van andere verzetsactiviteiten. Na de oorlog werd hij hoofdredacteur van het legale Vrij Nederland. Hij schreef vlammende artikelen tegen de Nederlandse kolonisatiepolitiek en de politionele acties in Indonesië. Van Randwijk kon niet aanvaarden dat een volk dat vijf jaar voor zijn vrijheid had gevochten na de oorlog de vrijheidsdrang van het Indonesische volk met militair geweld wilde neerslaan. Dat standpunt bracht hem in conflict met de politiek, een groot deel van zijn lezers en ook met een aantal medestrijders uit het voormalige verzet. De Arbeiderspers was in 1952 alleen bereid om Vrij Nederland van de economische ondergang te redden als Van Randwijk als hoofdredacteur zou opstappen. En dat gebeurde. Na zijn ontslag begon hij een uitgeverij die voornamelijk schoolboeken voor Indonesië maakte. Zakelijk werd dat geen succes.

Verzetskroniek

In 1959 keerde hij als columnist terug bij Vrij Nederland. Hij werd ook een vaste gast bij het VARA-programma “Welbeschouwd” dat liep van 1959 tot 1962, de jaren dat de televisie begon aan zijn opmars. In dat programma zei hij dat de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog nog niet geschreven was en waarschijnlijk ook nooit geschreven zou worden. Het Algemeen Handelsblad nodigde hem uit om die geschiedenis dan maar zelf te schrijven. Van Randwijk nam de uitdaging aan. Tussen december 1960 en mei 1965 leverde hij tachtig stukken aan waarin hij terugblikte op de Tweede Wereldoorlog. Daarbij keek hij steeds twintig jaar terug en soms betrok hij actuele ontwikkelingen als het Eichmann-proces of de voorgenomen vrijlating van de Vier van Breda in zijn betoog. Zijn kroniek bevatte beschrijvingen van het verloop van de oorlog en van het verzet, maar vooral reflecties van iemand die er middenin had gezeten. De hoofdvraag: was het allemaal de moeite waard geweest? De tachtig afleveringen werden een jaar na zijn dood in 1966 gebundeld in In de schaduw van gisteren. Kroniek van het verzet in de jaren 1940 – 1945. Dat boek beleefde herdruk na herdruk. In 1970 besloot het Nationaal Comité 25 jaar Bevrijding het onder de schoolgaande jeugd van vijftien tot achttien jaar te verspreiden. Als je In de schaduw van gisteren nu leest is het te begrijpen dat weinig scholieren het destijds hebben uitgelezen. Ook Peter Bak kwam er niet doorheen toen hij het op jonge leeftijd voor de eerste keer las. In 2016, nadat hij diverse boeken over de oorlog had geschreven, waaronder de geschiedenis van het in 1943 van Vrij Nederland afgesplitste Trouw, las Bak In de schaduw van gisteren opnieuw en vond het geweldig. Van Randwijks reflecties over de oorlog, twintig jaar na dato opgeschreven, hebben ons in de huidige tijd nog heel veel te zeggen. Dat was voor hem aanleiding om dit boek over Van Randwijks oorlog te schrijven.

Proces Eichmann

Het boek van Bak is niet gemakkelijk. Het vereist een meer dan elementaire kennis over de Tweede Wereldoorlog. Die was er bij het verschijnen van In de schaduw van gisteren nog niet. Na de oorlog werkte Nederland aan de wederopbouw en wilde de ellende van 40/45 zo snel mogelijk achter zich laten. De ergste oorlogsmisdadigers werden berecht en over de oorlog werd weinig gepraat door de mensen die hem hadden meegemaakt. Kennis van het grote geheel ontbrak. Die kwam er pas geleidelijk. In dezelfde jaren dat Van Randwijk zijn kroniek schreef maakte dr. L. de Jong zijn televisieserie De Bezetting. In 1965 verscheen De Ondergang van Dr. J. Presser over de Jodenvervolging. In 1969 begon dr. L. de Jong te schrijven aan het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Het laatste deel daarvan verscheen pas in 1987. Wat we nu weten, uit deze werken en tienduizenden andere studies, was toen grotendeels onbekend, zeker in samenhang. De honger naar kennis over de Tweede Wereldoorlog begon vanaf de jaren zestig wel toe te nemen. Een grote stimulans was het proces tegen Adolf Eichmann in 1961 in Jerusalem. Daar werd duidelijk dat de uitroeiing van de Joden systematisch was georganiseerd en nooit had kunnen plaatsvinden zonder de gezagsgetrouwe inzet van gewone mensen die gewoon je buurman of collega konden zijn en die na de oorlog hun vooroorlogse leven weer hadden opgepakt. Toen Van Randwijk zijn kroniek schreef waren de vooroorlogse verhoudingen grotendeels hersteld. Mensen gingen profiteren van de welvaartstaat. De Duitsers lagen op het strand in Zandvoort. De voormalige vijand (West-) Duitsland was lid geworden van de NAVO. Die streed in de Koude Oorlog tegen de geallieerde bondgenoot uit de Tweede Wereldoorlog, de Sovjet Unie. Dat maatschappelijke vernieuwing en een rechtvaardiger wereld na de oorlog waren uitgebleven frustreerde Van Randwijk in hoge mate.

Passieve Nederlanders

Baks boek volgt de kroniek van Van Randwijk in grote lijnen chronologisch en verduidelijkt passages die toelichting nodig hebben. Maar na een paar hoofdstukken is de conclusie onontkoombaar. Je moet In de schaduw van gisteren zelf lezen. Gelukkig zijn er nog honderden exemplaren te koop op Boekwinkeltjes.nl, het resultaat van het opruimen van boekenkasten door (nakomelingen van) leerlingen die het boek in 1970 als scholier hebben gekregen. Na het lezen van een paar afleveringen van de kroniek is duidelijk dat Bak gelijk heeft. Van Randwijk heeft ons nu nog veel te zeggen en geeft veel stof ter overdenking. De krachtige teksten van Van Randwijk zelf kunnen niet vervangen worden door een analyserende en afstandelijke uitleg in een boek over het boek In de schaduw van gisteren. Van Randwijks boodschap is dat de Nederlanders zich in de oorlog vooral afzijdig hebben gehouden. Na de inval in mei 1940 hernam het leven spoedig zijn gang. Nederlanders hadden weinig last van de oorlog, met uitzondering van de Joden. De Februaristaking van 1941 was het meest zichtbare verzet tegen de Jodenvervolging, maar nadat die meedogenloos was neergeslagen kwamen de razzia’s en de transporten goed op gang. De laatste grote razzia in Amsterdam, met tienduizend arrestaties, vond plaats op 29 september 1943. De Duitsers verklaarden Nederland daarna Judenrein. “De Nederlanders zijn het niet eens met de Jodenvervolging maar ze hebben zich niet verzet” schreef Otto Bene, een naaste medewerker van Seyss Inquart aan Berlijn. De Nederlander was passief gebleven. Het weinige verzet dat er was opereerde amateuristisch en was daardoor kwetsbaar. Verzet is een vak dat je moet leren, betoogde Van Randwijk steeds.

Arbeidsdienst

De Nederlanders kwamen pas massaal tegen de bezetter in actie na de April-meistaking van 1943. De aanleiding tot de staking was het oproepen van Nederlanders om in Duitsland in de Arbeidsdienst te gaan werken. Vanaf dat moment werd de onderduik een massa-activiteit die steeds professioneler werd georganiseerd. In mei 1945 waren naar schatting 300.000 Nederlanders ondergedoken. Het opblazen van bevolkingsregisters kwam nu wel van de grond. Dat maakte het voor mensen mogelijk zich aan tewerkstelling te onttrekken maar schopte tegelijk de voedseldistributie in de war. Vanaf het moment dat de nederlaag van de Duitsers onontkoombaar was waren sabotageacties nodig om de geallieerde opmars te ondersteunen, maar dat leidde op grote schaal tot represailles tegen onschuldige burgers. Vanaf 1942 waren de vooroorlogse machthebbers meer bezig met de macht in de overgangstijd na de bevrijding dan met het verzet zelf. Tegenstellingen kwamen boven tussen mensen die de vooroorlogse verhoudingen zo snel mogelijk wilden herstellen en mensen die maatschappelijke veranderingen wilden. Binnen Vrij Nederland leidde dat tot een afsplitsing van Trouw, wat Van Randwijk niet alleen een deel van zijn medewerkers kostte maar ook vrijwel zijn hele verspreidingsnetwerk, dat meeging naar Trouw. Van Randwijk schetst de dilemma’s die bij al die ontwikkelingen speelden en moest constateren dat de meeste Nederlanders andere opvattingen over de tijd na de oorlog hadden dan hijzelf. Bak vat het als volgt samen:

“In de schaduw van gisteren is, naast een verzetskroniek, ook een getuigenis van een wereldverbeteraar die, door schade en schande wijs geworden, wist dat hij een wensdenker was. Die wist dat de hoop op een betere wereld een illusie was omdat het gros van de mensheid het leven van alledag wenste te leven.”

Het boek van Bak heeft vooral attentiewaarde. De belangrijkste verdienste is dat het een aansporing is om In de schaduw van gisteren te gaan lezen of herlezen.

Een volk dat voor tirannen zwicht… De oorlog van Henk van Randwijk
Peter Bak
Eburon
ISBN paperback 9789463015110
Verschenen in mei 2024

Bestelinformatie