Selma Vos: gevangen tussen het naoorlogse Nederland en het communistische China

Uit de klauwen van de nazi’s vluchten om daarna in die van de communisten terecht te komen. Nee, dit is niet het verhaal van de misdragingen van Russische bevrijders in Oost-Europa. Selma Vos was in 1943 met haar ouders opgepakt bij een razzia en in de trein op weg naar de ondergang, naar Westerbork. Toen er een deur opensprong is ze met haar vader Max uit de trein gesprongen. Moeder Greta Vos-Klatser durfde niet en dat was de laatste keer dat ze haar zagen.

Vader en dochter duiken onder met hulp van, hoe ironisch is de werkelijkheid toch, overtuigde communisten in de Zaanstreek. Ze overleven de oorlog en Selma zoekt haar nieuwe toekomst in het Engelse Cambridge. Tijdens haar studie ontmoet ze een Chinese idealist en met hem bouwt ze aan een nieuw bestaan in zijn land. Het China dat na een bloedige burgeroorlog in handen is van de communisten.

Carolijn Visser is als reisschrijver duidelijk thuis in China. Vanaf de eerste bladzijde laat ze me met haar beeldende taal op eenvoudige wijze naar het onbekende China reizen. Ik zie de huizen en kronkelige straatjes, en ruik de warme stoffigheid en de etensluchten van mensen die dicht op elkaar wonen in de grote wereldstad Peking.
Ik zie hoe een jonge Nederlandse met haar Chinese man een nieuw leven probeert op te bouwen, ver weg van de oude pijnlijke wereld. Wat westerse spullen om je heen, een kat in huis, maar voor de rest omringd door gesloten deuren en mensen. Hij werkt als partijfunctionaris, zij geeft Engelse les en doet vertaalwerk. De laatste keizer Puyi, die in 1912 afstand deed van de troon, woont bij de familie Chang in de buurt.

Het gaat in deze prachtige biografie vooral om de dingen die niet gezegd worden, om de vreselijke gevolgen die het verzwijgen, het niet opvolgen of het verkeerd begrijpen van dictatoriale regels, heeft. Een verhaal dat begint als een romantische ontmoeting in Cambridge tussen de jonge Nederlandse Selma en de Chinese idealist Chang Tsao.
Chang specialiseert zich in de functie van het geheugen en gaat met zijn kersverse bruid naar China om daar te werken voor het Psychologisch Instituut. Hoe wrang toch dat onder Mao niemand zich wilde herinneren onder welke idealen het nieuwe China tot stand was gekomen.

Joris Ivens, de wereldberoemde Nederlandse regisseur, heeft in zijn werk de opkomst van dat China vastgelegd. In het boek zit helaas maar één beschrijving van een ontmoeting van Selma en haar twee kinderen met de filmer. Dat was op de jaarlijkse 1 oktoberparade, toen Selma en Chang nog tot het establishment behoorden.

Selma had een extra probleem waardoor ze, in tegenstelling tot haar buitenlandse vrienden die ook in China woonden en werkten, echt gevangen zat. Door te trouwen met een Chinees was ze haar Nederlandse staatsburgerschap kwijtgeraakt. Ze kon dus door de Nederlandse diplomaten niet geholpen worden, als die zich al hadden willen inzetten voor een vrouw die het leven met een communist deelde. Selma zat aan alle kanten klem.

Selma Vos, Chang Tsao en de twee kinderen

Haar vader Max gaat voorjaar 1963 bij zijn dochter op bezoek. Hij voelt aan alle kanten dat het communisme niet de beloofde heilstaat is, ook al legt het bewind hem in de watten. Buitenlanders die in China woonden werden in het begin gezien als heilsoldaten en mochten in speciale winkels, restaurants en hotels hun westerse leefstijl voortzetten.
Vader Vos gaat eerder dan gepland en gedesillusioneerd terug naar Nederland. Nooit meer zal hij voet in China zetten of een vliegreis in een Russische Toepolev maken. Hij wil een boek schrijven om zijn observaties van China met de wereld te delen. Dat wordt hem door de Nederlandse geheime dienst ontraden. Hij neemt contact op met Buitenlandse Zaken en probeert te zorgen dat Selma in ieder geval haar Nederlandse paspoort terugkrijgt.

Selma gaat in 1966 op vakantie naar Nederland. Ze geniet, alleen – de kinderen Greta en Dop blijven achter bij vader Chang – van het contact met familie en vrienden. Maar terwijl ze met haar halfbroer op de brommer ons land afreist, wordt aan de andere kant van de wereld de situatie steeds grimmiger. Chang is uit de gratie, Mao is aan de macht en zijn rode boekje moet worden ingevoerd. De Culturele Revolutie is in volle gang. Psychologie is uit den boze, de regels moeten opgevolgd, nadenken is verboden. Collega’s, buren en familieleden verraden elkaar, leveren elkaar uit aan de Rode Garde.
Mensen worden ten overstaan van collega’s of gewoon op straat voor verrader van de revolutie uitgemaakt en in elkaar geslagen. In het begin denkt iedereen nog dat het om incidenten gaat, als iedereen zich maar rustig houdt, valt het wel mee. Maar het valt niet mee, merkt Selma wanneer ze, later dan de bedoeling was, terugkeert in China. Ze heeft een Nederlands paspoort maar gebruikt dat niet, ze is immers ook Chinees en gaat terug naar China. Thuis zijn de paar westerse meubelen en boeken die ze koesterde verdwenen. Alle tekenen van westers kapitalisme moeten weg. Tijdens haar verblijf in Nederland is ze gevolgd. Tot op de dag van vandaag weigert de AIVD inzage te geven in de manier waarop dat gebeurde.

Hoe dit verhaal afloopt, ga ik niet vertellen. Deze biografie moet je lezen om te begrijpen hoe vreselijk mislukt ook het Chinese communisme is. En hoe, dat weten we van de Sovjet-Unie, Roemenië en Cuba, de mens iedere keer weer de mens een wolf blijkt. Carolijn Visser staat met Selma wat mij betreft op dezelfde hoogte als Sonny Boy van Annejet van der Zijl, misschien wel hoger. Carolijn Visser is overtuigender in haar beschrijving van de plaatsen waar dit bloedstollende, waargebeurde verhaal zich heeft afgespeeld. Maar ja, dat krijg je waarschijnlijk wanneer je dertig jaar in China rondreist.
Verplichte literatuur voor het vak geschiedenis, wat mij betreft. Benieuwd wanneer de film komt.

Selma. Aan Hitler ontsnapt, gevangene van Mao
Carolijn Visser
Uitgeverij Atlas Contact
ISBN 9789045024448
Verschenen in september 2016