Weinigen kennen zijn naam nog. Onterecht, vindt zijn biograaf Claartje Wesselink. Want Paul F. Sanders (1891-1986) was een bevlogen journalist, muziekrecensent en componist die zich in woord en daad verzette tegen onrecht. ‘Hij stond boven op sleutelmomenten in de twintigste eeuw en heeft zich hier op een bijzondere manier toe verhouden.’
De naam Paul F. Sanders dook telkens op toen cultuurhistorica Claartje Wesselink jaren geleden werkte aan haar promotieonderzoek over “foute” kunstenaars die zich tijdens de bezetting aansloten bij de Kultuurkamer. ‘Het waren steeds maar enkele zinnetjes die over hem gingen, maar ik heb de naam onthouden.’
Dat zijn naam opdook tijdens haar onderzoek, was niet zo gek. Al vanaf de vroege jaren dertig waarschuwde deze Joodse journalist in Het Volk voor de gevaren van het nazisme. In 1936 organiseerde hij een expositie tegen de Olympische Spelen in Berlijn. Zijn biograaf roemt zijn vooruitziende blik en de consequenties die hij daaraan verbond. ‘Hij was visionair én dapper want na de Duitse inval ging hij in het verzet. Hij waarschuwde kunstenaars met pamfletten om niet bij de Kultuurkamer te gaan en was betrokken bij verzetskrant De Vrije Kunstenaar.’
Memoires
Haar nieuwsgierigheid was gewekt en Wesselink ging op zoek naar bronnen. Sanders’ persoonlijk archief bleek te zijn ondergebracht bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam en bevatte een schat aan informatie, waaronder nooit uitgegeven memoires. ‘Schrijver Simon Carmiggelt, een oud-collega en vriend van Sanders, stimuleerde hem zijn levensverhaal op papier te zetten en vroeg uitgeverij Querido het uit te geven. Sanders liep toen al tegen de negentig en heeft een jaarlang dapper zitten typen. Maar toen het af was, vond de uitgever het niet goed genoeg. Te oubollig geschreven, te fragmentarisch. Dat het op de plank bleef liggen, was een enorme domper voor hem. Terwijl het verhaal interessant genoeg was. Er had alleen een redactieslag overheen gemoeten.’
Pech voor Sanders, maar geluk voor Wesselink. ‘Hoe meer ik van en over hem las, hoe meer ik besefte: hij moet een biografie krijgen. De vondst van zijn memoires trok me definitief over de streep.’
Zoon
Ze vond nog meer. ‘Zijn zoon Ben bleek nog te leven, in de VS. Hij was al in de negentig maar was enthousiast over mijn project en begon meteen te vertellen over zijn vader, eerlijk en soms ook kritisch. Daar was ik erg blij mee.’ Door de coronapandemie kon ze hem pas vorig jaar opzoeken. ‘Hij had me verteld dat al zijn vaders spullen bij het IISG waren ondergebracht. Maar toen ik bij hem was, vroeg zijn dochter Abigail: “I suppose you want to see the paper works?” Hij bleek nog een hele kast vol foto’s, documenten en brieven te hebben. Hier heb ik me anderhalve dag in ondergedompeld en alles op de foto gezet. Ik vond onder meer brieven die Paul Sanders tijdens zijn onderduik schreef aan zijn zoon, die elders ondergedoken zat.’
Amerikacorrespondent
Dat Sanders’ zoon in de VS woont, is geen toeval. Na de oorlog vertrok het gezin naar dat land toen Paul Sanders daar Amerika-correspondent werd. ‘Sanders was in de oorlog veel familie verloren en was gefrustreerd over de Nederlandse politiek in Indonesië. Hoe kon Nederland na twee wereldoorlogen opnieuw naar de wapens grijpen? In Het Parool schreef hij dan ook kritisch over de politionele acties. Zijn vertrek naar de VS voelde voor hem als een bevrijding.’ Al was er ook in dat land genoeg om kritisch verslag van te doen, benadrukt Wesselink. ‘Hij reisde door de zuidelijke staten en schreef over discriminatie en rassenrellen.’
Wesselink zou graag achterhalen hoe de Amerikaanse autoriteiten in 1947 aankeken tegen zijn komst. ‘Tijdens de Koude Oorlog werden socialisten als hij met argusogen bekeken. Hadden de veiligheidsdiensten een dossier over hem? In Amerikaanse archieven heb ik tot nu toe bot gevangen.’
Drammerig
Wesselink bewondert haar hoofdpersoon vooral om zijn engagement en sociale bewogenheid. ‘Dat hij als jongen uit een rijk, Joods handelsmilieu socialist werd, was niet vanzelfsprekend. Als journalist had hij echt een missie. Als kunstredacteur wilde hij arbeiders in aanraking brengen met klassieke muziek en zo het volk verheffen.’ Ondanks haar bewondering, wil ze hem niet op een voetstuk plaatsen. ‘Hij kon ook een schoolmeester zijn: moralistisch, drammerig.’
Als vader was hij streng en veeleisend, maar liefdevol en bovendien een inspiratiebron voor zijn zoon, die in zekere zin in zijn pacifistische voestporen trad. ‘Hij belandde uiteindelijk in een hoge functie op de ontwapeningsafdeling van de Verenigde Naties.’
