Albertine Agnes van Oranje-Nassau (1634-1696). Een uitzonderlijke weduwe

Na de tragische dood van haar man Willem Frederik in 1664 – hij schoot zichzelf door het hoofd toen hij een haperend pistool controleerde – liet zijn eega Albertine Agnes van Oranje-Nassau zich uitdrukkelijk ‘douairière’ noemen, weduwe van een adellijk persoon. Sunny Jansen weet in haar biografie van Albertine Agnes haarfijn uit te leggen wat de betekenis is van die benaming. De vrouw die Friesland redde. Albertine Agnes en het rampjaar 1672 is een spannend relaas over de positie van de weduwe in de Republiek der Nederlanden.

Albertine Agnes van Oranje-Nassau (1634-1696) was de jongste dochter van Frederik Hendrik en Amalia van Solms. Frederik Hendrik, die na de dood van zijn halfbroer Maurits stadhouder werd van de soevereine provincies Holland, Zeeland, Gelderland en Overijssel, deed er alles aan om een waar koningspaleis in Den Haag te vestigen. Het Binnenhof moest de Europese vorstenhoven naar de kroon steken. Hij vond een gewillige bondgenoot voor zijn ambities in zijn echtgenote, Amalia van Solms. Albertine Agnes kreeg haar majestatische allures dan ook met de paplepel ingegoten. ‘Van haar moeder had ze geleerd dat macht en aanzien moesten worden getoond om meer macht en aanzien af te dwingen,’ concludeert Jansen.

Huwelijkspolitiek

Toen Willem Frederik in 1643 naar de hand dong van deze Oranjetelg – hij was op dat moment 29, zij 9 – maakte hij in eerste instantie dan ook geen schijn van kans. Amalia van Solms, een hofdame van ‘Winterkoningin’ Elizabeth Stuart, was een bedreven huwelijksmakelaar. Haar oudste zoon Willem wist ze aan Mary Stuart te koppelen en haar oudste dochter aan een Hohenzollern, Friedrich Wilhelm, keurvorst van Brandenburg. Daar stak de Friese tak van de Nassaus schraal tegen af. Ook was er behoorlijk wat kinnesinne ontstaan tussen de ‘Hollandse’ en ‘Friese’ Oranjes. Frederik Willem wilde alle provincies onder zijn stadhouderschap krijgen, en werd daarin gedwarsboomd door Willem Frederik.

Wederzijdse affectie

Na de desastreus verlopen staatsgreep van Willem II en zijn vroegtijdige overlijden door de kinderpokken in 1650 waren de kansen gekeerd. Amalia, al vijf jaar weduwe, stemde uiteindelijk schoorvoetend toe in een huwelijk tussen Willem Frederik van Nassau-Dietz en Albertine Agnes van Oranje-Nassau. Ze trouwden een jaar later. Het was bepaald geen droommatch, maar ‘wederzijdse affectie’ – zo maakt Jansen pijnlijk duidelijk – was geen huwelijkse voorwaarde aan een hof in de zeventiende eeuw. Daarbij had Albertine Agnes de spilzucht van haar ouders geërfd. Ze wilde van het Friese hof een hof van allure maken, en dat koste – tot grote kopzorg van haar man – een aardige cent.

De weduwe

De geboorte van haar zoon Hendrik Casimir II was het keerpunt in het leven van Albertine Agnes. Zijn toekomst – die van stadhouder over de provincie Friesland – moest hoe dan ook veilig gesteld worden. Dat was geen sinecure. Hendrik Casimir, bepaald geen studiebol, liet zich weinig gelegen liggen aan zijn opleiding tot aanstaand stadhouder. Maar toen Albertine Agnes er in 1664 alleen voor kwam te staan, bleek ze een ongekend groot talent te hebben voor haar rol van regentes. Ze ging te rade bij hoogleraren in Franeker voor een snelcursus staatsrecht, leerde het buitengewoon complexe politieke bestel van Friesland te begrijpen en was een netwerker pur sang die in korte tijd een indrukwekkende ‘clientèle’ wist op te bouwen. In het rampjaar 1672 slaagde ze erin Friesland binnen de unie te houden tegen de Franse invasie, waarbij ze moest laveren tussen het provinciale en het landsbelang. Dat de Republiek uiteindelijk overeind wist te blijven, was voor een groot deel te danken aan haar optreden.

Biografie als correctie

Het knappe aan deze biografie is dat Sunny Jansen het gangbare beeld van de vrouw als handelingsonbekwaam wezen – tot 1956 wettelijke vastgelegd in Nederland – heel goed weet te nuanceren. Volgens biograaf Nigel Hamilton, die ook het een en ander heeft bijgedragen aan de theorie van het genre, heeft biografie het vermogen te functioneren als een ‘correctie’ op de geschiedenis. Dat zie je in De vrouw die Friesland redde ten voeten uit. Jansen beschrijft in kraakhelder proza de marges van de macht voor een regentes in de zeventiende eeuw, waarbij ze het uitzonderlijke karakter van haar hoofdpersoon buitengewoon vitaal tot leven weet te wekken. Ik heb genoten van haar boek.

De vrouw die Friesland redde. Albertine Agnes en het rampjaar 1672
Sunny Jansen
Balans
ISBN 9789463822060
Verschenen in oktober 2022

Bestelinformatie